© 2024 Халықаралық қайта құру және даму банкі / Дүниежүзілік банк 1818 H Street NW, Вашингтон, DC 20433 Телефон: 202-473-1000; Веб-сайт: www.worldbank.org Бұл құжат 2024 жылы ағылшын тілінде Дүниежүзілік Банк тарапынан жарияланған болатын. Екі нұсқа арасында айырмашылықтар байқалған жағдайда, түпнұсқаны басшылыққа алу қажет. Құжат Дүниежүзілік банк қызметкерлері мен шақырылған мамандардың бірлескен жұмысының нәтижесі болып табылады. «Дүниежүзілік банк тобы» деп келесі жекелеген заң ұйымдары аталады: Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚДБ), Халықаралық даму қауымдастығы (ХДА), Халықаралық қаржы корпорациясы (ХҚК) және Көпжақты инвестицияларға кепілдік беру агенттігі (КИКБА). Есепте қамтылған тұжырымдар, түсіндірмелер және қорытындылар міндетті түрде Дүниежүзілік банк тобының, оның Атқарушы директорлар кеңесінің немесе олар өкілдік ететін елдердің үкіметтерінің көзқарастары деген сөз емес. Дүниежүзілік банк осы құжатта қамтылған деректердің дұрыстығына, толықтығына немесе өзектілігіне кепілдік бермейді және ақпараттағы қателер, олқылықтар немесе дәлсіздіктер, сол секілді осы құжатта келтірілген ақпараттың, әдістердің, рәсімдер мен қорытындылардың пайдаланылу немесе пайдаланылмауына жауапты саналмайды. Осы құжатта келтірілетін шекара сызықтары, түстер, атаулар, нұсқаулар мен сілтемелер қандай да бір аймақтың құқықтық статусын мойындау немесе қолдау туралы Дүниежүзілік банктің көзқарасын білдірмейді. Жұмыс мазмұны заңдық немесе инвестициялық кеңес, кез келген инвестицияның орындылығы туралы пікір немесе кез келген түрдегі сұрау салуды құрауға емес, жалпы ақпаратық мақсаттарға бағытталған. Дүниежүзілік банк тобының кейбір өкілдері инвестициялар меншіктеуі, өзгелерге кеңес беру немесе қызметтер көрсету арқылы осы құжатта көрсетілген компаниялар немесе жақтарға қатысты қаржылық мүдделілік ұстануы мүмкін. Құжаттағы қандай ақпарат болмасын, құқықтары арнайы деңгейде қорғалатын Дүниежүзілік банк тобындағы ұйымдардың артықшылықтары мен иммунитеттерін шектеу немесе олардан бас тарту деп түсінілуі не қабылданбауы қажет. Құқықтар мен рұқсат беру Құжаттағы материалдардың барлығы авторлық құқықпен қорғалған. Дүниежүзілік банк тобы білімдердің таратылуын қолдайтындықтан, бұл жұмыс сату мақсатынан тыс, осы секілді пайдалануға қажетті барлық талаптарды сақтай отырып әрі барлық қосымша рұқсат түрлеріне қол жеткізілгеннен кейін (осы құжат талаптарына сәйкес), толықтай немесе жартылай көшірілуі мүмкін. Дүниежүзілік банк тобы жұмыста берілген мазмұн үшінші тұлғалардың құқықтарын бұзбайтынына кепілдік бере алмайды және ондай жағдай туындаған шақта жауапкер немесе міндеткер саналмайды. Құқықтар мен лицензиялар туралы барлық сұраныстарды төмендегі мекен-жай бойынша орналасқан Дүниежүзілік банктің Баспа бөліміне бағыттауға болады: World Bank Publications, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA; эл. пошта: pubrights@worldbank.org. Қазақстандағы кедейлік пен әл-ауқат денгейiн бағалау 2024 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 4 Алғыс Осы кедейлік пен теңдікті бағалау туралы есепті Қазақстан Республикасы Стратеги- ялық жоспарлау және реформалар агенттігі (СЖРА) мен Дүниежүзілік банктің Өркен- деу тәжірибесі жөніндегі тобының кедейлік және теңдік бойынша сарапшылар тобы дайындады. Есепте өткен жылы дайындалған, кедейлік пен теңсіздік туралы талда- малық деректер жинағы ұсынылған, сонымен қатар Қазақстандағы салық-бюджет жүйесінің әсері, адами капиталдың жинақталуы мен білім беру сапасы, сондай-ақ климаттың өзгеруіне байланысты осалдықтың артқандығы туралы туралы дәйекті мәліметтер қамтылған. Есепті Метин Небилер (Дүниежүзілік банк сарапшылары тобының жетекшісі), Рамиль Тохтиев (СЖРА Әлеуметтік сала департаментінің директоры) және құрамына Вла- димир Колчин (Экономист), Иван Торре (Аға экономист), Ақмарал Жакиенова (СЖРА Әлеуметтік сала департаменті директорының орынбасары), Наталья Белоносовa (СЖРА ҰСБ Еңбек және тұрмыс деңгейі статистикасы департаментінің директоры), Кюнглин Парк (Кеңесші), Карина Маргарита Асеведо Гонсалес (Кеңесші) және Артур Храст Ессенфельдер (Кеңесші) кіретін негізгі топ дайындады. Сарапшылар тобы жұ- мысты Жандос Шаймардановтың (СЖРА төрағасы), Сырымбет Қаскеевтің (СЖРА төрағасының орынбасары), Андрей Михневтің (Дүниежүзілік Банктің Тұрақты өкілі), Амбар Нараянның (Дүниежүзілік Банктің тәжірибе менеджері), Оберт Пимхидзайдың (Жетекші экономист) және Дэвид Найттың (EFI бағдарламасының жетекшісі) бас- шылығымен орындады. Осы есепті дайындау кезіндегі ынтымақтастық процесінің маңызды элементі есепте қарастырылған тақырыптарды егжей-тегжейлі талқылау болды. Біз Қазақстанның түрлі министрліктеріндегі әріптестерімізге қосқан үлестері мен талқылауларға қа- тысқандары үшін ризашылығымызды білдіреміз. Әділ Құсмановтың («Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары), Бауыржан Темірба- евтың («Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Макроэкономикалық зерттеулер және болжау орталығының директоры) және Меруерт Жұма- ханның («Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Фискалдық саясат орталығының аға сарапшы- сы) басшылығымен жұмыс істеген Экономикалық зерттеулер институтының (ЭЗИ) ұжымына те- рең талдау кезіндегі мазмұнды жұмыстары үшін алғыс айтамыз. Есепте барлық салалар бойынша тек Дүниежүзілік банктің сарапшыларының ұсы- нымдары мен қорытындылары ұсынылған. Көптеген әріптестеріміздің көмегі бізге осы есепті дайындауға мүмкіндік берді. Сарапшылар рецен- зент – Хавьер Баезге, Мориц Мейерге, Елизавета Пероваға, Ён Су Кимге және Сжамс Рахарджға осы есептің сапалы болуына ықпал еткен құнды ұсыныстары үшін алғыс айтқысы келеді. Наташа Шарма мен Азамат Ағайдаровқа Қазақстандағы макроэкономикалық үрдістерді кәсіби тұрғыдан талқылағаны үшін алғыс айтамыз. Есепті Джанин Торн (Кеңесші) редакциялады. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 5 Қысқартулар тізімі PIAAC Ересектердің құзыреттіліктерін халықаралық бағалау бағдарламасы PISA Халықаралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау бағдарламасы ЖІӨ Жалпы ішкі өнім ЖВБ Жергілікті валюта бірлігі АМИ Адам мүмкіндіктерінің индексі ЖТС Жеке табыс салығы АКИ Адами капитал индексі Ұ-индекс Ұқсамау индексі ҮШКШЗ Үй шаруашылықтарының кірістері мен шығыстарын зерттеу ҚЭ Қорытындыланған энтропия [индекс] ЭЫДҰ Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы СҚП Сатып алу қабілетінің паритеті ЮНЕСКО БҰҰ-ның білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 6 Мазмұны Түйіндеме 9 Саяси ұсынымдар 12 1-тарау. Кедейлік үрдістері 13 Экономикалық көрсеткіштер жоғары болды, алайда олардың өсу қарқыны уақыт өте келе төмендей бастады 14 Кедейлік көрсеткіші едәуір төмендеді, алайда төмендеу қарқыны баяулап барады 16 Барлық өңірлерде кедейлік төмендеді 18 2-тарау. Кедейлік бейіні 21 Уақыт өте келе кедейлік бейіні өзгерді. 22 Адами капитал мен қызметтерге қол жеткізуді дамыту саласында қол жеткізілген жетістіктерге қарамастан, қала мен ауыл арасындағы теңсіздік әлі де сақталуда. 24 Теңсіздік көрсеткіші айтарлықтай жоғары емес, алайда соңғы жылдары ұлғайып келеді. 24 «Жалпы өркендеудің» құлдырауы 26 3-тарау. Кедейлікті төмендету факторлары. 31 Кедейлікті азайтуға септігін тигізетін экономикалық өсу 32 Үй шаруашылықтары кірістерінің динамикасын түсіну 32 Кедейліктің өңірлік динамикасы 36 4-тарау. Орта класс, осалдық және созылмалы кедейлік 39 Созылмалы кедейлік сипаттамасы 40 Осал үй шаруашылықтарын және орта кластағы үй шаруашылықтарын анықтау 44 5-тарау. Салық-бюджет саясаты 47 Салық-бюджет саясатының кедейлік пен теңсіздікке әсері шектелді. 50 Атаулылықты арттыру арқылы тиімділікті арттыру 54 6-тарау. Адами капитал 55 Білім беру сапасы 58 Адам қабілетінің индексі және мектептегі үлгерім 60 Жоғары білім беру сапасы 62 Цифрландыру жүргізуге дайындық 62 7-тарау. Климаттық күйзелістер 67 Климаттың өзгеруінен туындайтын осалдық 68 Су тасқынының жоғары қаупі 70 Солтүстік-батыс пен оңтүстік-шығыстағы құрғақшылық 70 Ауаның ластануы және аптап ыстық 72 8-тарау. Қорытынды 73 Саяси ұсынымдар 74 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 79 Суреттер тізімі 1.1-сурет. Жұмыспен қамту үрдісі және сала бойынша бөлінуі 15 1.2-сурет. Өсу үрдісі, 2000-2022 жылдар 15 1.3-сурет. ЖІӨ құрамы және өнімділік 15 1.4-сурет. Жан басына шаққандағы ЖІӨ және үй шаруашылықтарының тұтынуы, 2000–2022 жылдар 17 1.5-сурет. Тұтыну өсуінің тұрақсыздығы 17 1.6-сурет. Кедейліктің деңгейі мен тереңдігі, 2006-2021 жылдар 17 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 7 1.7-сурет. Кедейліктің деңгейі және кедейліктің бөлінуі, 2006-2021 жылдар 19 1.8-сурет. Кедейлік ауқымының өңірлік конвергенциясы 19 2.1-сурет. Кедейліктің демографиялық бейіні, 2006 және 2021 жылдар 23 2.2-сурет. Өңірлер бойынша кедей тұрғындардың үлесі және қала мен ауыл бойынша бөлу, 2006 және 2021 жылдар 23 2.3-сурет. Аудандар деңгейінде жан басына шаққандағы тұтыну картасы, 2018 жыл 25 2.4-сурет. Қызметтерге қолжетімділікті бөлу 25 2.5-сурет. Джини коэффициенті, 2006–2021 жылдар 25 2.6-сурет. Салыстырмалы тұтыну модельдері, 2006– 2021 жылдар 27 2.7-сурет. Джини коэффициенті, өзге елдермен салыстыру 27 2.8-сурет. Қорытындыланған энтропия индексі 27 2.9-сурет. Жалпы өркендеу және жалпы өркендеуге қосымша үлес қосу, 2006-2021 жылдар 29 3.1-сурет. Кедейлікті төмендетудегі экономикалық өсу және қайта бөлу рөлі 33 3.2-сурет. Кедейлік деңгейінің өзгеруін Паес Де Баррош әдісімен декомпозициялау 33 3.3-сурет. Кірістер үрдісі, 2006 – 2021 жылдар 33 3.4-сурет. Децильдер бойынша еңбек кірістері және өзін-өзі жұмыспен қамтушылардың кірістері, 2006-2021 жылдар 35 3.5-сурет. Децильдер бойынша ауыл шаруашылығы саласындағы кірістер, 2006–2021 жылдар 35 3.6-сурет. Децильдер бойынша әлеуметтік көмек және зейнетақы, 2006–2021 жылдар 35 3.7-сурет. Тұрғылықты аудандарына қарай бөлу арқылы кедейлікті төмендету, 2006– 2021 жылдар 37 3.8-сурет. Кедейлікті өңірлер бойынша төмендету, 2006– 2021 жылдар 37 3.9-сурет. Кедейлікті білім деңгейі бойынша төмендету, 2006-21 жылдар 37 4.1-сурет. Созылмалы және уақытша кедейлікті төмендету, 2011-2013 және 2019–2021 жылдар 41 4.2-сурет. Созылмалы және уақытша кедейліктің өңірлер бойынша айырмашылығы, 2011-2013 және 2019–2021 жылдар 41 4.3-сурет. Кедейлерді, осал адамдарды және орта класқа жататын адамдарды стратификациялау, 2006-2021 жылдар 43 5.1-сурет. Салық-бюджет саясатының теңсіздікке әсері, 2021 жыл 49 5.2-сурет. Салық-бюджет саясатының түрлі елдердегі Джини коэффициентіне әсер етуі 49 5.3-сурет. Салық-бюджет саясатының кедейлікке әсері, 2021 жыл 51 5.4-сурет. Нарық кірісінің үлесі және зейнетақы түріндегі таза салық-бюджет позициясы 51 5.5-сурет. Салық-бюджет саясатының кедейлікке болмашы әсер етуі 53 5.6-сурет. Трансферттерден түскен кірісті децильдер бойынша әлеуметтік көмек көрсетуге әсер етуі, 2021 жыл 53 6.1-сурет. Қазақстанда адами капиталдың жинақталуы. 57 6.2-сурет. Қазақстан бойынша және ЭЫДҰ бойынша орташа PISA баллы, 2009–2022 жылдар 57 6.3-сурет. Кірістер децильдері бойынша PISA баллы, 2009 және 2022 жылдар 59 6.4-сурет. PISA тестерінің орташа баллы және өңірлер бойынша кедейлік деңгейі 59 6.5-сурет. Білім деңгейі бойынша PISA салыстырмалы баллы, 2009–2022 жылдар 59 6.6-сурет. Адам мүмкіндіктерінің индексі және қамту, 2012 және 2022 жылдар 61 6.7 -сурет. Мән-жайға байланысты туындаған айырмашылықтар, 2022 жыл 61 6.8-сурет. Жоғары білім сапасын жиынтық бағалау және елдің кіріс деңгейі 61 6.9-сурет. Ересектер біліктілігінің деңгейі және жоғары білім сапасы 63 6.10-сурет. Салыстырылып отырған елдердегі жоғары оқу орындары түлектерінің жиынтық үлесі 63 6.11-сурет. Цифрлық дағдыларды өзіндік бағалау, өңірлік салыстыру 65 7.1-сурет. Климаттық қатерлер, өңірлік салыстыру 69 7.2-сурет. Су тасқындарының әсері 71 7.3-сурет. Ауыл шаруашылығы алқаптарының құрғақшылыққа бейімділігі 71 7.4-сурет. Аптап ыстық кезеңдері мен ауа ластануының әсер етуі 72 B1.1.1-сурет. Салыстырылып отырған елдердегі кедейлік, 2021 жыл 20 B1.1.2-сурет. Салыстырылып отырған елдердегі кедейліктің төмендеуі, 2006-2021 жылдар 20 B2.1.1-сурет. Әйелдер арасындағы экономикалық тұрғыдан белсенді тұрғындар үлесі, Еуропа және Орталық Азия аймақтары, 2021 жыл 30 B4.3.1-сурет. Үй шаруашылықтарының мөлшері мен құрамының өзгеруі және кедейлік тәуекелі 45 B4.3.2-сурет. Асыраушылар сипаттамасы және кедейлік тәуекелі 45 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 8 Кестелер тізімі 4.1-кесте. Асыраудағы адамдардың жоғары үлесі, жеткіліксіз адами капитал және созылмалы кедей үй шаруашылықтарындағы жұмыспен қамтудың төмен деңгейі 43 6.1-кесте. Цифрлық дағдыларды үйренудің детерминанттары 64 6.2-кесте. Цифрлық дағдылары үшін жалақыға үстемеақы төлеу 66 8.1-кесте. Саясаттың ұсынылатын артықшылықтары 77 B3.1.1-кесте. Жұмыспен қамтудың және шынайы жалақының өзгеруі, 2014– 2016 жылдар 34 Қосымшалар тізімі 1.1-қосымша. Өзге елдердегі кедейлік деңгейімен салыстыру 20 2.1-қосымша. Қазақстандағы гендерлік алшақтықтар 29 3.1-қосымша. 2014 жылдан бастап 2016 жылдар аралығындағы кезеңдегі кедейлік динамикасын өзгерту үшін беру арнасы 34 3.2-қосымша. Баяу урбанизация 42 4.1-қосымша. Кедейлік динамикасын түсіну 42 4.2-қосымша. Орта класты анықтау 44 4.3-қосымша. Үй шаруашылықтары неге кедейленеді 45 5.1-қосымша. Салық-бюджет саясаты кедейлік пен теңсіздікті қалай төмендетеді 48 6.1-қосымша. Адам мүмкіндіктерінің индексі 60 7.1-қосымша. Табиғи апат қатерінің тәуекелі 69 Пайдаланылатын әдіснамаға қатысты түсіндірме Осы есепте Ұлттық статистика бюросы өз есептеулерінде қолданатын кедейлікті бағалаудың ресми әдісна- масынан басқа әдіснама пайдаланылады. Қазақстанда кедейлік деңгейінің төмендеуі бағалау үшін қолданы- латын әдіснамаға, қарамастан байқалды. Мемлекеттік органдардың кедейлік анықтамасымен үйлесімділікті қамтамасыз ету үшін осы есепте кедейлікті өлшеудің ұлттық әдіснамасы арқылы алынған кедейлікті бағалау екі өзгеріспен пайдаланылады: ақыт өте келе өзгермейтін кедейліктің тұрақты абсолютті шегін алу үшін әдіснама қайта қаралды. Ке- 1. У дейліктің абсолютті шегі Қазақстандағы 2021 жылғы ұлттық ең төменгі күнкөріс деңгейінде белгіленген. Күніне бір адамға 7,6 АҚШ доллары деңгейіндегі нақты құнын ұстау үшін шек жыл сайын инфляция дең- гейіне түзетіледі. сы есепте пайдаланылатын жиынтық тұтыну нақты жалдау ақысын және ұзақ мерзімді тауарларды 2. О қамтымайды. Шын мәнінде жиынтық тұтынуға жалға алушылардың нақты жалгерлік ақысы мен үй ие- леріне арналған жүктелген жалгерлік ақы енуі тиіс. Алайда Қазақстанда үй иегерлері санының көп болуына орай жалға беру нарығы кішкентай, сәйкесінше жүктелген жалгерлік ақыны нақты анықтау мүмкін емес. Сондықтан жалгерлік ақысы тұтыну агрегатына қоса есептелмейді. ол секілді осы есепте қолданылатын тұтыну агрегаты ұзақ мерзім шегінде пайдаланылатын тауарларды 3. С да есептемейді. Мұндай тауарлардың тұтыну агрегатынан шығарылып тасталатын себебі, олардың құны сатып алу мезетінде емес, пайдаланудың ұзақ мерзімді шегінде тұтынылады. Оның орнына әдетте әл-а- уқат сараптамаларында сауалнама жүргізілетін жыл шегіндегі осы тауарлардан алынатын пайданы толық көрсету мақсатында олардың жылдық пайдалану немесе амортизациясына негізделетін жүктелген ақысы қолданылады. Өкінішке орай, сатып алулар тарихы мен ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлардың пай- даланылу мерзімі туралы ақпарат болмағандықтан оны бағалау мүмкін емес. 2021 жылы кедейлікті бағалаудың ұлттық әдіснамасын пайдалану арқылы өлшенген кедейлік деңгейі 5,2 пай- ызды құрады. Сол кедейлік шегін және кедейліктің ұлттық деңгейін бағалаудың қайта қаралған әдіснамасын пайдалану кезінде едәуір жоғары мән алынды - 8,5 пайыз. Қайта қаралған әдіснамаға сәйкес есептелген кедей- лік деңгейі негізінен ұзақ мерзімді тауарларға және нақты жалдау ақысына шығындарды алып тастау салда- рынан айтарлықтай жоғары болып қала береді. 9 ТҮЙІНДЕМЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 10 Түйіндеме Кедейліктің төмендеуі қарқынды болды, алайда 2013 жылдан бастап қарқыны баяулап барады. Ғасыр басынан бері Қазақстан экономикасы қарқынды дамып, 2006-2021 жылдар аралығындағы кезеңде жылына 4,7 пайызға өсті. Тұрақты экономикалық өсу мен еңбек өнімділігінің артуы нәтижесінде халықтың та- бысы өсіп, өркендеу кезеңі басталды. 2006-2022 жылдар аралығында жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) (ЖВБ тұрақты бағада) 548 912 теңгеден 791 285 теңгеге, ал үй шаруашылықтарының тұтынуы 279 891 теңгеден 500 529 теңгеге1. дейін өсті. Кедейлік төмендеп, тұрмыс деңгейі жақсарғандықтан, ел табысы ортадан төмен деңгейден табысы ортадан жоғары ел санатына ауысты. Соңғы 15 жылда кедейлік айтарлықтай төмендеді. 2006-2021 жылдар аралығында 5,9 миллионға жуық адам кедейлік құрсауынан шығып, кедейлік деңгейі 49,5 пайыздан 8,5 пайызға дейін төмендеді. Тұрмыс деңгейінің өсуіне қарай кедей адамдарды кедейлік деңгейінен ажырататын орта қашықтықты өлшеу үшін пайдаланыла- тын кедейлік тереңдігі индексінің мәні де азайды. Кедейліктің төмендеуі үш кезеңмен жүрді: • 1-кезең, жылдам төмендеу: 2006 жылдан 2013 жыл аралығында кедейлік 78 пайызға төмендеді, өйткені кедейлік деңгейі 49,5-тен 11,1 пайызға дейін төмендеді. • 2-кезең, инверсия: 2014 жылдан 2016 жыл аралығында болған экономикалық құлдырау кедейлік деңгейінің 20,2 пайызға (өсім 82 пайыз) дейін өсуіне әкелді. • 3-кезең, баяу төмендеу: 2016 жылдан кейін кедейлік деңгейі баяу төмендей бастады. Қазақстанға экономи- калық құлдырау салдарын жойып, кедейлік деңгейін 2013 жылдың көрсеткішіне дейін қысқарту үшін (11,1 пайыз) алты жыл қажет болды. Кедейлік төмендеп, 2021 жылы 8,5 пайыз көрсеткішке жетті. Қазақстанның барлық өңірлеріндегі кедейлік деңгейі айтарлықтай төмендегенімен, диспропорция әлі де сақталып отыр. 2006-2021 жылдар аралығындағы кезеңде ауылдық жерлердегі кедейлік деңгейі 60,4 пай- ыздан 11,4 пайызға дейін, қаладағы кедейлік 41,2 пайыздан 6,6 пайызға дейін төмендеді. Алайда, Түркістан облысында кедейлік салыстырмалы түрде жоғары болып қалып отыр, ондағы кедей тұрғындардың үлесі осы кезеңде 14,4-тен 24 пайызға дейін өсті. Кедейліктің демографиялық бейіні де өзгерген, өйткені қазіргі уақытта кедей адамдардың арасында білім деңгейі төмен және отбасы үлкен жастар жиі кездеседі. 2006 жылдан 2021 жылға дейінгі кезең ішінде бар- лық демографиялық топтар кедейлік деңгейінің төмендеуі әсерінен пайда тапты. Балалар арасындағы кедейлік деңгейі 62-ден 13 пайызға дейін төмендеді, бірақ кедей халық арасындағы балалардың үлесі 27-ден 40 пайызға дейін өсті. Сол сияқты үш немесе одан да көп баласы бар үй шаруашылықтары арасындағы кедейлік 82-ден 19 пайызға дейін төмендеді, бірақ олар қазір кедейлердің шамамен 44 пайызын құрайды. Уақыт өте келе өзгеріске ұшырамайтын, тұрақты кедейлік ретінде танылатын созылмалы кедейлік деңгейі де айтарлықтай төмендеді, 2011–2013 жылдардан 2019–2021 жылдар аралығындағы кезеңде созылмалы кедейліктің деңгейі 37 пайызға төмендеді (8,4 пайыздан 5,3 пайызға дейін). Созылмалы кедейлік бойынша да, уақытша кедейлік бойынша да әр өңірдің өз ерекшеліктері бар. Бұдан басқа отбасы мүшелері көбейіп жатқан үй шаруашылықтарының кедейлік күйіне түсу тәуекелі жоғарырақ, ал асыраушыларының білім деңгейі жоғары үй шаруашылықтарының кедейлік құрсауына түсу тәуекелі төмен. Кедейлікті төмендетудің негізгі факторларының бірі тұтынудың өсуі болды. Көбіне бұл еңбекақы кірістерінің ұлғаюымен байланысты болды, өйткені жалақы да, өз-өзін жұмыспен қамтушылардың да кірісі жоғарылады. Мемлекеттік трансферттер, әсіресе зейнетақы көлемі де айтарлықтай әсер етті: пандемия кезіндегі әлеуметтік көмек жүйесіндегі төлемдермен қоса 2021 жылға қарай зейнетақы көлемі де екі есе ұлғайды. 1 Әлемдік даму көрсеткіштері. Үй шаруашылықтарының тұтынуы үшін үй шаруашылықтарының және ҮШҚКҰ түпкілікті тұтынуына арналған шығыстар (ЖВБ тұрақты бағаларда) пайдаланылады. Ағымдағы бағада жан басына шаққандағы ЖІӨ 2006 жылғы 667 211,6 теңгеден 2022 жылы 5 284 726,7 теңгеге дейін өсті ТҮЙІНДЕМЕ 11 2016 жылдан бастап кіріс көлеміндегі теңсіздік ұлғая бастады, алайда кіріс көлемі ортадан жоғары саналатын өзге елдермен салыстырғанда, төмен қалпында қалып отыр. Теңсіздікті өлшеу үшін қолданылатын Джини коэффициенті 2006 жылы 27,0-ден 2015 жылы 24,3-ке дейін төмендеп, 2021 жылы 2 26,4-ке көтерілді. Табысы жоғары үй шаруашылықтарының әл-ауқаты кіріс деңгейі басқа топтарға қарағанда салыстырмалы түрде жыл- дам өсті, 2021 жылы тұтынуды бөлу бойынша халықтың ең бай 10 пайызының табысы ең кедей 10 пайыздың кірісінен (2015 жылғы 2,9 пайыздан) үш есе жоғары болды. Салық-бюджет саясаты тұрақтылықты жоғарылатып, осалдық деңгейін төмендетуге әсер ете алады. Қазақстандағы кедейлік үрдістері экономикалық өсу серпінімен тығыз байланысты, ал салық-бюджет саясаты кедейлер мен осал топтардың тұрақтылығын арттыруға әлеуетті. Кедейлік деңгейі қауырт экономикалық өсім кезінде төмендегенімен, әлсіз не теріс мағыналы экономикалық өсім кезінде өзгеріссіз қалды немесе жоғары- лап отырды. 2015-2016 жылдардағы экономикалық құлдыраудан соң кедейлік деңгейін 2014 жылдан бұрынғы қалыпқа дейін жеткізу үшін алты жыл қажет болды. Салық-бюджет саясаты кедейлік деңгейін төмендетуге мүмкіндік бергенімен (зейнетақылар мемлекеттік трансферт ретінде қарастырылған кезде), оның осалдық мәселесін тиімді түрде шешуге қауқары бар. Қазіргі уақытта Қазақстандағы3 әлеуметтік көмек бағдарламала- ры айтарлықтай деңгейде санаттандырылған болып табылады, олар нақты топтарды қолдауға арналған және тікелей тұрғындардың едәуір осал топтарына бағытталмаған. 2021 жылы әлеуметтік көмек трансферттерінің 14 пайызы ғана халықтың ең кедей 10 пайызына жіберілді. Салық-бюджет интервенциялары шын мәнінде кіріс көлеміндегі теңсіздіктерді азайтады, соның нәтижесінде Джини коэффициенті 19 пайызға төмендеді. Алайда, қайта бөлу тұрғысынан неғұрлым прогрессивті салық салу шкаласын және неғұрлым атаулы әлеуметтік транс- ферттерді қолдану арқылы олардың тиімділігі жақсаруы мүмкін. Орта класс 2013 жылға дейін жылдам өсті, алайда содан кейін оның өсуі тоқтады. Кедей де, осал да емес адамдарды қамтитын орта класс 2006 жылғы халықтың 26 пайызынан 67 пайызына дейін жоғарылады. Бұл кедейлік деңгейінің төмендеуімен байланысты болды, алайда осал үй шаруашылықта- рының үлесі іс жүзінде өзгерген жоқ. Алайда 2013 жылдан бастап құрылымдық трансформациялар тоқтап, өнімділіктің өспеуі салдарынан орта кластың үлесі мүлдем өзгерген жоқ. Экономика әлі де шикізат тауарларын экспорттауға тікелей бағынышты. Экономиканы диверсификациялау бойынша орындалған әрекеттерге қара- мастан прогресс деңгейі шектеулі болып қалып отыр. Адами капиталды жинақтау кедейлікті жоюға және орта кластың үлесін арттыруға бағытталған өсу мен құрылымдық өзгерістерді жеделдету үшін маңызды маңызды мәнге ие. Білім деңгейі адамдардың экономика- лық ұтқырлығына айтарлықтай деңгейде әсер етеді. Қазақстанда білімге қолжетімділік жалпыға ортақ болға- нымен, оның сапасы мен теңдігі әлі де алаңдаушылық туғызуда. Адами капиталдың индексі Қазақстандағы ба- лалар өзінің өнімділік әлеуетінің бар болғаны 53–64 пайызын ғана жүзеге асыратынын, кіріс деңгейлері әртүрлі топтардың арасында айтарлықтай айырмашылықтар да бар екенін көрсетеді. Қазақстандық оқушылар Халықа- ралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау жөніндегі бағдарлама (PISA) шеңберінде Экономикалық ынты- мақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) елдеріндегі орташа мәннен төмен балл жинайды, бұл білім беру сапасын арттыру қажеттігін көрсетеді. Сонымен қатар, үй шаруашылығының ерекшеліктері білім сапасында маңызды рөл атқарады, үй шаруашылығының әл-ауқаты және үйде сөйлейтін тіл оқушының барлық пәндер бойынша негізгі білім деңгейінің ең маңызды предикторы болып табылады. Климаттың өзгеруіне байланысты күйзелістер, күн санап артатын тәуекелдерге алып келеді, бұл күй кедей және осал топтар үшін ерекше қауіпті саналады. Шешуші рөлді осал үй шаруашылықтарының тұрақтылығын жоғарылатуға арналған инвестициялар атқарады. Әлемдік тәуекелдер индексіне сәйкес Қазақстанның кли- 2 Өлшеу үшін есеп әдіснамасы пайдаланылды, әртүрлі әдіснаманы қолданғандықтан нәтижелері Ұлттық статистика бюросы жария- лаған ресми статистикадан ерекшеленуі мүмкін 3 Есепте әлеуметтік көмектің мынадай анықтамасы пайдаланылды: Әлеуметтік көмек бағдарламалары ақшалай немесе заттай ны- сандағы сақтандырылмайтын трансферттерді білдіреді, әдетте халықтың кедей және осал таптарына арналған. Мемлекеттік бағдар- ламаларды санаттау Қосымшада келтірілген ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 12 маттық тәуекелдерге ұшырауы Еуропа мен Орталық Азия өңірі бойынша орташа мәннен төмен, бірақ оның климаттық тәуекелдерге осалдығы өңір бойынша орташа мәннен асып түседі. Бұл осалдық елдің теріс әсерді жеңу немесе оған бой үйрету қабілетінің жеткілікті деңгейде дамымауы әсерінен күрделене түседі. Климат өзгерісі бойынша болжамдар кездейсоқ апаттардың жиі және аумақты болатынын, өмір сүруі үшін ауыл ша- руашылығын негізгі тіршілік көзі ретінде санайтын ауыл тұрғындарына пропорционалды емес деңгейде қатты әсер ететіндігін көрсетеді. Саяси ұсынымдар Ілгерілеуді қамтамасыз ету және инклюзивті өсуге қол жеткізу үшін Қазақстан тұрғылықты халықтың табысы төмен таптарын қорғау, адами капиталды нығайту, білім сапасын жоғарылату, экономикалық және климаттық күйзелістерге төтеп беру бағытында салық-бюджет жүйесінің тиімділігін арттыру үшін кешенді саяси шаралар- ды қабылдауы шарт. Салық-бюджет жүйесін қайта бөлу функциясының тиімділігін жоғарылатуға болады. Кірістердің жиналуын арттыру үшін Қазақстан регрессивті болып табылатын және негізінен табысы төмен үй шаруашылықтарына әсер ететін жанама салықтарды емес, жеке тұлғалардың мүлкі мен кірістеріне қатысты прогрессивті салық са- луды енгізе алады. Салық саясаты қамтуды кеңейту және кедей үй шаруашылықтарына әлеуметтік трансферт- тердің атаулылығын арттыру мақсатында кірістер жинау үшін пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар, нысаналы трансферттер арқылы әлеуметтік шығыстардың тиімділігін арттыру кедейлікке қарсы күрестің тиімділігін ай- тарлықтай арттыруы мүмкін. Қазақстан барлық балалардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына қарамастан сапалы білім алуын қамта- масыз ету үшін білім беру сапасына инвестиция сала алар еді. Адами капиталды жинақтау процесін күшейту елдің тұрақты, инклюзивті экономикалық өсуге қол жеткізіп, өз еңбек ресурстарын цифрлық технологияларға негізделген, болашақтың жоғары біліктілікті қажет ететін жұмыс орындарына бағыттауға мүмкіндік береді. Ауылдық және қалалық жерлердегі, сол сияқты табыс деңгейлері әртүрлі үй шаруашылықтарының арасын- дағы білім жетістіктеріндегі айырмашылықтарды азайту арқылы саясаткерлер барлық балаларға тең жағдай- лар жасай алады. Сол секілді олар білім саласындағы көрсеткіштері төмен өңірлердегі оқу, жазу мен есеп шыға- ру біліктіліктерін жоғарылатуға бағытталған мақсатты бағдарламаларды да жасақтай алады. Климаттық күйзелістерге шыдамдылықты жоғарылату адамдардың әл-ауқаты мен мүліктерін қорғау үшін аса маңызды болып саналады. Дүние жүзіндегі көміртегін ең көп тұтынатын экономикалардың бірі ретінде Қазақстан парниктік газдар шығарындыларын азайту үшін жаңартылатын энергия көздерін дамыта алады. Осымен бір уақытта ол инфрақұрылым мен қоғамдастықтың тұрақтылығын нығайта алады, сонымен қатар климаттық құбылыстардан сақтандыруды дамыта алады. Осы саяси ұсынымдарды іске асыру Қазақстанға қол жеткізілген прогресті бекітуге, ағымдағы проблемалар- ды шешуге және орнықты, инклюзивті өсуді қамтамасыз етуге көмектесе алады. Адами капиталды нығайту, инклюзивті экономикалық саясат, тиімді мемлекеттік шығыстар және климаттың өзгеруіне тұрақтылық Қа- зақстандағы барлық адамдардың әл-ауқатын арттыру мен дамытудың ұзақ мерзімді мақсаттарына қол жеткізу үшін шешуші мәнге ие. 13 1-тарау. КЕДЕЙЛІК ҮРДІСТЕРІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 14 1-тарау. Кедейлік үрдістері Соңғы екі онжылдық шегінде Қазақстан кедейлікті қысқарту мен экономикалық өсуді қарқындатуда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Алайда 2013 жылдан бастап экономикалық өсу мен кедейлікті қысқарту көрсеткіштері баяулады. Экономикалық көрсеткіштер жоғары болды, алайда олардың өсу деңгейі уақыт өте келе төмендей бастады Қазақстанның экономикасы 2000 жылдан бастап айтарлықтай деңгейде өсті, 2000 жылдан 2023 жылға дей- інгі кезеңде жылына 4,7 пайызға өсіп отырды. 2000 жылдан 2007 жылға дейін өсу аса қарқынды болды (9,7 пайыз) және әлемдегі орташа көрсеткіштерден әлдеқайда жоғары болды. Экономикалық өркендеудің бұл кезеңі нарықтық реформалар толқынымен, ресурстарды кең көлемде өндірумен, тікелей шетелдік инвестицияларды тартумен сипатталды. Бұл елдің табысы орташадан төмен елдер санатынан табысы орташадан жоғары, өмір сүру деңгейі жоғары және кедейлік деңгейі әлдеқайда төмен елдер санатына өтуіне ықпал етті (Дүниежүзілік банк, 2018 жыл). Жұмыспен қамту да тез өсті, оны жұмыс күші санының артуынан көруге болады, халық саны да 28 пайызға өскен болатын (1.1-сурет, a панелі). Жұмыспен қамтудың көп бөлігі қызмет көрсету саласына тиесілі, бұл жұмыспен қамтуды ауыл шаруашылығынан қызмет көрсету саласына қайта бағыттаудың дәлелі болды. Тау-кен өнеркәсібі, құрылыс және өнеркәсіп салаларындағы жұмыспен қамту аз ғана өсті (1.1-сурет, б панелі). Жалпы алғанда, 2010- 2022 жылдар аралығындағы кезеңде шамамен 857 000 жұмыс орны құрылды, оның ішінде негізінен білім беру саласында (326 000), көтерме және бөлшек сауда саласында (274 000), денсаулық сақтауда (191 000), өнеркәсіпте (172 000) және өзге де қызмет көрсету салаларында (228 000) орын алды, осымен бір мезетте ауыл шаруашылығы саласында 1 186 000 жұмыс орны жоғалды. Жұмысқа орналасудың жаңа мүмкіндіктері негізінен қалалық жер- лерде пайда болады, бұл 2006 жылдан бастап құрылған жұмыс орындарының жалпы санының 85% құрайды. Прогресске қарамастан өсу үрдістері баяулай бастады (1.2-сурет), өйткені елде экономикалық қиындықтар орын алып жатты. Мұндай күйзелістерге 2008–2009 жылдардағы әлемдік қаржы дағдарысы, шикізат бағасының төмендеуінен туындаған 2014–2016 жылдардағы баяулау және 2020 жылғы COVID-19 пандемиясы енді. Әрбір күйзеліс жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өсуінің баяулауына әкелді, 2000–2007 жылдардағы 9,7 пайыздан 2010–2014 жылдары 4,4 пайызға дейін, содан кейін 2017–2019 жылдары 2,9 пайызға дейін төмен- деді (Джилл және т.б., 2023). COVID-19 пандемиясының теріс әсері ең ауқымды болды, экономика 2020 жылы 3,8 пайызға қысқарды. 2021 жылы жан басына шаққандағы ЖІӨ өсімі 2,95 пайызға дейін қалпына келді, бірақ 2022 жылы қайтадан 0,067 пайызға төмендеді. Жалпы алғанда, экономика 2021-22 жылдары 1,4 пайызға өсті. 2000 жылдардың басынан бастап экономиканың құрылымдық құрамы салыстырмалы түрде өзгеріссіз қалды (1.3-сурет, а панелі). Пайдалы қазбаларды өндіру тұрақты түрде ЖІӨ-нің шамамен 14 пайызын құрайды, ал жал- пы тауарлар экспортының 80 пайызынан астамы шикізат тауарларына келеді. ЖІӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі де тұрақты болды және 2004 жылдан бастап 14 пайыз деңгейінде қалды, ал 2000-2022 жылдар аралығында ауыл шаруашылығының үлесі 8,2 пайыздан 5,1 пайызға дейін төмендеді. Керісінше, 2022 жылы қызмет көрсету секторының үлесі бес пайыздық тармаққа өсіп, 48 пайыздан 53 пайызға дейін өсті. 2014 жылы Қазақстан табысы жоғары елдің мәртебесіне жақындады, бірақ 2000 жылдардың басында қол жеткізілген прогресс қарқынын сақтай алмады. 2008 жылға дейін тұрақты болған өнімділіктің өсуі баяулады және тіпті өндіруші салаларға шамадан тыс тәуелділіктің, экономиканы әртараптандырудың шектелуінің және мемлекеттің маңызды рөлінің салдарынан теріс мәнге ие болды (1.3-сурет, b панелі) (Агайдаров және басқалар, 2024 жыл). Тұрақты өсуді қамтамасыз ету және табысы жоғары ел мәртебесіне қол жеткізу үшін Қазақстан осы құрылымдық проблемаларды еңсеруі қажет. 1-ТАРАУ. КЕДЕЙЛІК ҮРДІСТЕРІ 15 1.1-сурет. Жұмыспен қамту үрдісі және сала бойынша бөлінуі a. Жұмыс күші мен жұмыспен қамту, 2006-2022 жылдар b. Секторлар бойынша жұмыспен қамту, 2010-2022 жылдар 10 000 100% 9 500 80% 9 000 60% 8 500 40% 8 000 20% 7 500 0% 7 000 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 Ауыл шаруашылығы Тау-кен секторы Жұмыс күші Жұмыспен қамту Өнеркәсіп Құрылыс Қызмет көрсету Дереккөз: Қазақстан Республикасы СЖРА Ұлттық статистика бюросы. 1.2-сурет. Өсу үрдістері, 2000 – 2022 жылдар 15 жаһандық дағдарыстан панде- 2000 жылдардың басы дағдарыстан кейінгі экономикалық миядан 10 9,7 кейінгі кезең құлдырау кейінгі 5 4,4 кезең 2,9 0 1,4 15 -0,8 жаһандық -0,3дағдарыстан панде- -5 2000 жылдардың басы дағдарыстан кейінгі экономикалық миядан 10 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 9,7 кейінгі кезең құлдырау кейінгі 5 4,4 кезең 2,9 0 1,4 Дереккөз: Дүниежүзілік банк, Әлемдік даму көрсеткіштері. -0,8 -0,3 -5 Ескертпе: Жан басына шаққандағы ЖІӨ өсу көрсеткіштері. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 1.3-сурет. ЖІӨ құрамы және өнімділік 100% 12 10 80% а. Өндіру тәсілімен ЖІӨ құрылымы, 2000–2022 жылдар 8 b. Өндіріс факторларының жиынтық өнімділігінің өсуі, 60% 6 1999–2021 жылдар 4 40% 100% 12 2 10 0 20% 80% 8 -2 0% 60% 6 -4 4 -6 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 40% 2011 2 1999 2012 2013 2015 2017 2021 2001 2016 2010 2014 2018 2019 2002 2003 2005 2006 2007 2020 2000 2004 2008 2009 -8 0 20% Ауыл шаруашылығы Тау-кен секторы -2 0% Өнеркәсіп Қызметтер Құрылыс -4 Нақты өсім (TFP, г/г) Үрдіс -6 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2011 2021 1999 2012 2013 2015 2017 2001 2016 2010 2014 2018 2019 2002 2003 2005 2006 2007 2009 2020 2000 2004 2008 -8 Ауыл шаруашылығы Тау-кен секторы Өнеркәсіп Қызметтер Құрылыс Нақты өсім (TFP, г/г) Үрдіс Дереккөз: Қазақстан Республикасы СЖРА Ұлттық статистика бюросы. Ескертпе: ЖІӨ = жалпы ішкі өнім; TFP = өндіріс факторларының жиынтық өнімділігі; г/г = жылдан жылға. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 16 Үй шаруашылықтарының тұтынуы өсті, алайда экономикалық циклға ілесіп құбылмалы болып қалуда. Тұрақты экономикалық өсу жан басына шаққандағы ЖІӨ мен үй шаруашылықтарының тұтынуының өсуіне алып келді. 2000 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңде тұрақты жергілікті валюта бірлігіндегі (ЖВБ) жан басына шаққандағы ЖІӨ 2,5 есе өсіп, 311 000 теңгеден 791 000 теңгеге дейін өсті, ал үй шаруашылықтарының тұтынуы 162 000 теңгеден 500 000 теңгеге дейін ұлғайды (1.4-сурет)4. 2006 жылдан 2013 жылға дейінгі кезеңде жан ба- сына шаққандағы ЖІӨ мен үй шаруашылықтарының тұтынуы сәйкесінше 31 және 63 пайызға өсті. Алайда 2013 жылдан бастап осы прогресс бір деңгейлі көрсеткішке айналды, ал 2013 жылдан 2021 жылға дейінгі аралықта жан басына шаққандағы ЖІӨ мен үй шаруашылықтарының тұтынуы бар болғаны 10 пайызға ғана ұлғайды. Тұрақты экономикалық экспансия үй шаруашылықтары тұтынуының едәуір жоғарылауына алып келді. Орташа тұтыным 2021 жылғы бағалармен есептегенде айына жан басына шаққанда 40 264 теңгеден 60 960 теңгеге дейін өсті, осы мезеттегі ең жоғары өсім (жылына 7 пайызға жуық) 2006 жылдан 2013 жылға дейінгі кезеңде байқалды. Тұтынудың бұл өсімі тұрғылықты халықтың ең кедей жіктерінің 10 пайызының арасында әлдеқайда жоғары бол- ды (1.5-сурет, a панелі). Алайда 2014-2016 жылдардағы экономикалық құлдырау кезеңінде тұтыну динамикасы төмендеді. Барлық үй шаруашылықтарында тұтынудың теріс өсімі байқалғанымен, бай үй шаруашылықтарында төмендеу аз болды. 2016-2021 жылдар кезеңінде тұтынудың өсуі барлық децильдер үшін қалпына келді, бірақ алғашқы кезеңмен салыстырғанда, төмен деңгейде қалып отырды. 40 пайыз ең кедей адамдар арасындағы тұтынудың өсу сипаты белгілі бір салдықтардың бар екенін көрсетеді. Тұтынудың өсуі экономикалық өсімнің құбылмалылығына сәйкес ауытқып тұрды. Ең кедей 40 пайызға енетін адамдар экономикалық күйзелістерге төтеп бере алмайды, сондықтан олардың тұтыну өсімі нөлге жуықтады, тіпті 2009 жылғы қаржылық дағдарыс, 2013-2016 жылдардағы экономикалық құлдырау, COVID-19 пандемиясы кезінде нөлден төмен деңгейге дейін төмендеді (1.5-сурет, b панелі). Үй шаруашылықтарының тұтынуы ауқымды экономикалық өсулер кезінде ұлғайып, әлсіз немесе теріс мәнді өсу кездерінде өзгеріссіз қалды немесе төмендеп отырды. Кедейлік көрсеткіші едәуір төмендеді, алайда төмендеу қарқыны баяулап барады Тұрақты экономикалық өсудің арқасында 2006 жылдан 2013 жыл аралығында кедейлік деңгейі күрт төмендеді. Алайда кедейліктің төмендеуі бірмәнді деңгейге шықты (2013-2016 жылдар аралығында кедейлік деңгейі артты), өйткені өсу деңгейі баяулады. Қазақстан кедейлікті төмендетуде прогреске қол жеткізу үшін кедей және осал үй шаруашылықтарына қолдау көрсету арқылы олардың экономикалық күйзелістерге төтеп беру деңгейін жоғарылатуы керек. Соңғы 15 жылдағы кедейлікті қысқартудағы қол жеткізілген прогресс экономикалық өсу үрдісін көрсетеді. Жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің өсуіне қарай (доллармен, 2015 жылғы тұрақты халықаралық бағалармен) кедей- лік ауқымы да тез төмендей бастады, бұл ретте кедейлік деңгейі 2006 жылғы 49,5 пайыздан 2021 жылы 8,5 пайызға дейін қысқарды. 5,9 миллионға жуық адам кедейлік құрсауынан шықты, ал кедейлердің жалпы саны 7,5 миллионнан 1,6 миллионға дейін азайды. Бұл тіпті халықаралық стандарттар бойынша да маңызды жетістік (1.1-қосымша). Кедейлік деңгейінің төмендеуі бағалау үшін қолданылатын әдіснамадан тыс анықталды. Мемлекеттік органдардың кедейлік анықтамасымен үйлесімділікті қамтамасыз ету үшін осы есепте кедейлікті өлшеудің ұлттық әдіснамасы арқылы алынған кедейлікті бағалау екі өзгеріспен пайдаланылады: ақыт өте келе өзгермейтін кедейліктің тұрақты абсолютті шегін алу үшін әдіснама қайта қаралды. i. У Кедейліктің абсолютті шегі Қазақстандағы 2021 жылғы ұлттық ең төменгі күнкөріс деңгейінде белгіленген. Күніне бір адамға 7,6 АҚШ доллары деңгейіндегі нақты құнын ұстау үшін шек жыл сайын инфляция деңгейіне түзетіледі. сы есепте пайдаланылатын жиынтық тұтыну нақты жалдау ақысын және ұзақ мерзімді тауарларды ii. О қамтымайды. 4 Әлемдік даму көрсеткіштері. Үй шаруашылықтары және осы үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін бейкоммерциялық ұй- ымдардың тұтынуы үшін ақырғы тұтыну шығындары пайдаланылады (ұлттық валютаның нақтыланған бірлігінде). Ағымдағы баға- ларға сәйкес жан басына шаққандағы ЖІӨ 2006 жылғы 667 211,6 теңгеден 2022 жылғы 5 284 726,7 теңгеге дейін ұлғайды. 1-ТАРАУ. КЕДЕЙЛІК ҮРДІСТЕРІ 17 1.4-сурет. Жан басына шаққандағы ЖІӨ және үй шаруашылықтарының тұтынуы, 2000–2022 900 000 900 000 800 000 800 000 718864 718 718 864 864 791285 791 285 791 285 700 000 700 000 600 548 912 548 912 600 000 000 500 000 500 000 457552 457 457 552 552 500529 500 500 529 529 400 000 400 000 300 000 300 000 311 311 409 409 200 000 200 000 279 891 279 891 100 000 162 162 615 615 100 000 0 0 2000 2001 2000 2002 2003 2001 2002 2004 2005 2003 2004 2005 2006 2006 2007 2007 2008 2008 2009 2009 2010 2009 2010 2011 2011 2012 2010 2011 2012 2012 2013 2013 2013 2014 2014 2014 2015 2015 2016 2016 2017 2015 2016 2017 2018 2019 2018 2017 2018 2019 2020 2019 2020 2021 2020 2021 2022 20212022 2022 Үй шаруашылықтарының Үй және ҮШҚКҰ шаруашылықтарының және ҮШҚКҰ тұтынуға тұтынуға түпкілікті түпкілікті шығыстары түпкілікті шығыстары (тұрақты ЖВБ)) (тұрақты шығыстары (тұрақты ЖВБ)) ЖВБ)) Жан басына Жан шаққандағы ЖІӨ басына шаққандағы (тұрақты ЖВБ) ЖІӨ (тұрақты ЖВБ) Дереккөз: Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалаулары Дүниежүзілік банктің ұлттық шоттарынан, ЭЫДҰ ұлттық шоттарынан және ӘЭДА ХВҚ дерекқорынан алынған архив деректеріне негізделген. Ескертпе: ЖІӨ = жалпы ішкі өнім; ЖВБ = жергілікті валюта бірлігі; ҮШҚКҰ = үй шаруашылығына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдар. 1.5-сурет. Тұтыну өсімінің тұрақсыздығы а. Процентильдер бойынша тұтыну өсімі, b. Тұтыну өсімі, 2007– 2021 жылдар 2006-2021 жылдар .1 .1 .075 .075 .15 .15 .15 .05 .05 .1 .1 .1 үрдісі өсуүрдісі .025 .025 .05 .05 .05 0 0 0 0 0 өсу -.025 -.025 -.05 -.05 -.05 -.05 -.05 0 0 20 20 40 40 60 60 80 80 80 100 100 100 -.1 -.1 процентиль -.1 процентиль 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2016 2017 2017 2018 2018 2019 2019 2020 2020 2021 2021 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2006-2013 жылдардағы 2006-2013 жылдардағы қамту қамту 2013-2016 жылдардағы қамту 2013-2016 жылдардағы қамту 2016-2021 жылдардағы 2016-2021 жылдардағы қамту Төменгі Төменгі қамту 40% 40% өсім Төменгі 40% өсім өсім барлық барлық барлық топтардағы топтардағы топтардағы өсім өсім өсім Дереккөз: Үй шаруашылықтарының кірістері мен шығыстарын зерттеу (ҮШКШЗ) деректеріне негізделген Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. 1.6-сурет. Кедейліктің деңгейі мен тереңдігі, 2006-2021 жылдар a. Кедейлік деңгейі b. Кедейлік тереңдігінің индексі 60% 60% 16,0% 16,0% 16,0% 49,5% 49,5% 50% 14,0% 14,0% 14,0% 50% 13,4% 13,4% 13,4% 12,0% 12,0% 12,0% 40% 40% 10,0% 10,0% 10,0% 30% 30% 8,0% 8,0% 8,0% 20,2% 20,2% 20% 20% 6,0% 6,0% 6,0% 3,6% 3,6% 3,6% 11,3% 11,3% 11,3% 4,0% 4,0% 10% 10% 11,1% 4,0% 11,1% 8,5% 8,5% 8,5% 2,0% 2,0% 1,8% 1,8% 1,8% 1,3% 1,3% 0% 2,0% 1,3% 0% 0,0% 0,0% 0,0% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2018 2019 2019 2020 2020 2021 2021 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 18 Кедейліктің төмендеуі үш кезеңмен жүрді (1.6-сурет, а панелі): • 1-кезең, жылдам төмендеу: 2006 жылдан 2013 жыл аралығында кедейлік 78 пайызға төмендеді, өйткені кедейлік деңгейі 49,5-тен 11,1 пайызға дейін төмендеді. • 2-кезең, инверсия: 2013 жылдан 2016 жыл аралығында болған экономикалық құлдырау кедейлік деңгейінің 20,2 пайызға (өсім 82 пайыз дейін өсуіне әкелді). • 3-кезең, баяу төмендеу: 2016 жылдан кейін кедейлік деңгейі баяу төмендей бастады. Қазақстанға эконо- микалық құлдырау салдарын жойып, кедейлік деңгейін 2013 жылдың көрсеткішіне дейін қысқарту үшін (11,1 пайыз) алты жыл қажет болды. Кедейлік 2021 жылы COVID-19 пандемиясына және оған байланысты жұмыс орындарының жұмыс орындарының жоғалуына (уақытша) қарамастан төмендеп, 8,5% - ға жетті. 2006 жылдан 2021 жылға дейін кедейлік тереңдігінің индексі 11,9 пайыздан 1,1 пайызға дейін күрт төмендеді (1.6-сурет, b панелі). Оңтайлы атаулы көмек көрсетудің тамаша сценарийі бойынша барлық кедей адамдарды кедейліктен шығару үшін қажетті ақшалай балама 2006 жылы ЖІӨ-нің шамамен 2,2 пайызын немесе 225,1 миллиард теңгені құрады. 2021 жылға қарай бұл көрсеткіш 81 миллиард теңгеге дейін төмендеді немесе ЖІӨ- нің 0,12 пайызы және мемлекеттік бюджет кірісінің 0,64 пайызы. Бұл таргеттеудің оңтайлы сценарийі бойынша барлық кедейлерді кедейлік шегінен шығару үшін 2021 жылы ЖІӨ-нің 0,12 пайызы мөлшерінде ең аз қосымша шығындар қажет болғанын көрсетеді. Кедейлік тереңдігінің индексі кедейліктің тереңдігін ғана емес, ауқымын да көрсете отырып, кедей адамдар- ды кедейлік шегінен алшақтатып тұрған орташа қашықтықты сандық тұрғыда көрсетеді. Ол кірістердің орташа дефициті немесе кедейлік шегіне қатысты тұтыну ретінде есептеледі (кедей емес адамдарда де- фицит көлемі нөлге тең емес деп алынады) және кедейлік шегінен пайыздар арқылы белгіленеді. Барлық өңірлерде кедейлік төмендеді Кедейлік деңгейінің төмендеуі барлық өңірлерде орын алды, алайда Түркістан облысындағы жағдай өзгелермен салыс- тырғанда күрделірек болатын. Қалалық және ауылдық жерлерде, сондай-ақ барлық өңірлерде кедейлік айтарлықтай төмендеді (1.7-сурет). 2021 жылға қарай қалалардағы кедейлік деңгейі 41,2 пайыздан 6,6 пайызға дейін төмендесе, ауылдық жерлерде - 60,4 пайыздан 11,4 пайызға дейін азайды. Осылайша, кедейлік деңгейінің күрт төмендегеніне қарамастан, ауыл- дық жерлерде кедейліктің жоғары көрсеткіші сақталды. Өңірлер арасында кедейліктің айтарлықтай төмендеуі Қызылорда облысында (74,4 пайыздан 13,1 пайызға дейін), Атырау облысында (64,1 пайыздан 6,3 пайызға дейін) және Жамбыл облысында (58,1 пайыздан 9,0 пайызға дейін) байқалды. Халық аса тығыз орналасқан өңірлерде (Алматы және Түркістан облыстары) 2006 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңде кедей адамдардың саны күрт азайғаны байқалды (1.7-сурет, b және d панельдері). Түркістан облысы халық ең тығыз орналасқан өңір болып саналады, мұнда тұратын халық саны 2021 жылы 3,1 миллион адам болды. Түркістан облысында әлі де кедей адамдардың көп бөлігі тұрады, кедей адамдардың жалпы санының азайғанына қарамастан, осы облыстағы кедей адамдардың үлесі 2006 жылғы 14,4 пайыздан 2021 жылы 24 пай- ызға дейін ұлғайды. Керісінше, тұрғындарының жалпы саны 250-ден 400 мыңға дейін адамды құрайтын Сол- түстік Қазақстан, Атырау, Батыс Қазақстан және Қостанай облыстарында кедей адамдардың саны 50 000 кем. Өңірлердегі кедейлік бірдей қарқынмен төмендегендіктен, кедейлік деңгейіндегі абсолютті айырмашылық қысқарды, ал салыстырмалы алшақтық өзгеріссіз қалды. Кедейлік ауқымында (кедейлік деңгейінде) бірқатар өңірлік конвергенцияны байқауға болады (1.8-сурет, а панелі). Мәселен, 2006 жылы Астана қаласында кедей- ліктің ең төмен деңгейі тіркелген (19,8 пайыз), ал 2021 жылы кедейлік деңгейі 4,7 пайызға дейін төмендеді (15 пайыздық тармаққа төмендеу). Керісінше, кедейліктің бастапқы деңгейі ең жоғары болған Қызылорда облы- сында (74,4 пайыз), 2021 жылы бұл көрсеткіш 13,1 пайызға дейін төмендеді (61 пайыздық тармаққа төмендеу). Алайда, кедейлік ауқымдарының салыстырмалы төмендеуі бағаланған кезде конвергенция әлдеқайда әлсіз байқалады. Барлық өңірлердегі кедейлік деңгейі шамамен 80 пайызға төмендегенімен, бұл кедейлік деңгей- індегі өңірлік айырмашылықтарды азайтуға көмектеспеді (1.8-сурет, b панелі). Осылайша, Қазақстан бүкіл ел бойынша кедейлікті азайтуда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізгенімен, кедейлік деңгейіндегі өңірлік айы- рмашылықтарға әсері аз болды. 1-ТАРАУ. КЕДЕЙЛІК ҮРДІСТЕРІ 19 1.7-сурет. Кедейліктің деңгейі және кедейліктің бөлінуі, 2006-2021 жылдар a. Тұрғылықты аудандары бойынша өмір сүру b. Өңірлер бойынша өмір сүру деңгейі кедейлік шегінен деңгейі кедейлік шегінен төмен тұрғындар үлесі төмен тұрғындар үлесі 70% 2006 2006 2021 2021 70% 74,4% 64,1% 80% 74,4% 64,1% 80% 58,3% 58,1% 56,8% 58,3% 58,1% 55,3% 60% 56,8% 53,7% 60,4% 70% 55,3% 60% 52,5% 53,7% 60,4% 70% 52,5% 49,5% 48,8% 48,5% 54,3% 49,5% 48,8% 48,5% 54,3% 50% 60% 60% 39,6% 50% 37,7% 39,6% 37,7% 34,0% 50% 34,0% 50% 40% 40% 41,3% 41,3% 40% 40% 19,8% 19,8% 13,6% 30% 30% 13,1% 27,7% 12,4% 12,3% 12,0% 13,6% 30% 30% 13,1% 27,7% 12,4% 12,3% 12,0% 9,0% 8,2% 8,0% 7,5% 20% 6,6% 9,0% 6,6% 6,3% 8,2% 8,0% 5,6% 5,5% 7,5% 5,1% 4,7% 20% 6,6% 6,6% 6,3% 20% 15,9% 5,6% 5,5% 5,1% 4,7% 20% 15,9% 11,4% 10% 10% 11,4% 10% 10% 14,6% 14,6% 0% 0% 7,2% 6,6% Жамбыл Ақмола Ақтөбе Алматы БҚО Қарағанды Қостанай Қызылорда Маңғыстау Павлодар СҚО Түркістан ШҚО Атырау Астана Алматы 0% 7,2% 6,6% Жамбыл Ақмола Ақтөбе Алматы Маңғыстау Түркістан ШҚО Атырау БҚО Қарағанды Қостанай Қызылорда Павлодар СҚО Астана Алматы 0% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Ауылдық Ауылдық Қалалық Қалалық c. Тұрғылықты аудандары бойынша кедейлікті d. Өңірлер бойынша кедейлікті төмендету төмендету 8,0 7,5 1 200 1 083 7,5 200 083 мың 8,0 Миллион мың Миллион 11 911 911 7,0 1 000 1 000 7,0 796 5,9 796 5,9 696 6,0 696 800 661 6,0 800 661 582 566 549 582 566 5,0 549 480 470 600 460 5,0 457 480 441 470 436 600 460 457 3,9 441 436 397 387 3,9 369 397 361 387 353 348 3,6 337 335 369 110 361 107 353 348 3,6 308 4,0 337 303 335 293 308 4,0 303 261 400 293 259 253 3,1 261 400 110259 253 3,1 2,9 203 203 117 2,9 49 203 203 109 117 109 3,0 115 112 110 102 100 3,0 115 112 110 110 110 107 102 100 200 86 55 200 86 55 44 44 42 41 1,6 49 44 44 42 41 1,6 54 2,0 Астана 54 2,0 0 0,9 0,9 0,7 0 0,7 Жамбыл Маңғыстау Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау БҚО Қарағанды Қостанай Қызылорда Павлодар СҚО Түркістан ШҚО Алматы 1,0 Жамбыл Маңғыстау Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау БҚО Қарағанды Қостанай Қызылорда Павлодар СҚО Түркістан ШҚО Астана Алматы 1,0 0,0 Барлығы 0,0 Барлығы Ауылдық Ауылдық Қалалық Қалалық 2006 2021 қысқарту Кедейлікті қысқарту 2006 2021 2006 2021 Кедейлікті 2006 2021 Кедейлікті Кедейлікті қысқарту қысқарту Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. 1.8-сурет. Кедейлік ауқымының өңірлік конвергенциясы а. Кедейлікті абсолютті қысқарту b. Кедейлікті салыстырмалы түрде қысқарту 2006 жылы кедейлік 2006 жылы деңгейі кедейлік деңгейі жылы кедейлік 2006 жылы кедейлік деңгейі деңгейі 0% 0% 2006 0% 0% 0% 20% 40% 60% 80% 0,0% 0,0% 20,0% 20,0% 40,0% 40,0% 60,0% 60,0% 80,0% 80,0% -10%0% -10% 20% 40% 60% 80% төмендеу -10% тармаққатөмендеу -10% -20% -20% төмендеу пайызбентөмендеу -20% -20% -30% -30% -40% -40% -30% -30% пайыздықтармаққа -50% -50% пайызбен -40% -40% -60% -60% -50% -70% -70% пайыздық -50% -80% -80% -60% -60% -90% -90% -70% -70% -100% -100% Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 20 1.1-қосымша. Өзге елдердегі кедейлік деңгейімен салыстыру Дүниежүзілік банк өз мандаты шеңберінде кедейлік деңгейіне халықаралық салыстыруларды уровня тұрақты жүргізеді. Бірыңғай жаһандық стандарт бойынша өлшенген, кедейліктің қорытынды, елдік, өңірлік және жаһандық статистикасы Біріккен Ұлттар Ұйымы, Дүниежүзілік Банк және өзге де серіктестер тарапынан қа- былданған, даму саласындағы мақсаттарға қол жеткізудегі прогресті мониторингтеу үшін пайдаланылады. Халықаралық кедейлік шегі бойынша өлшенген, 2017 жылы сатып алу қабілетінің паритеті (СҚП) бойынша жан басына шаққанда 2,15 АҚШ долларын құраған кедейлік, Дүниежүзілік банктің 2030 жылға қарай қайыр- шылықта өмір сүретін адамдардың үлесін 3 пайыздан кем көлемге дейін азайту бойынша мақсатына қол жеткізуді прогресті қадағалау үшін пайдаланылады. Банк сондай-ақ кедейлік шегінің басқа екі мәні бой- ынша кедейлікті дүниежүзілік және өңірлік бағалауды ұсынады. Олар: табысы ортадан төмен елдерде жан басына шаққанда тәулігіне 3,65 АҚШ долларын тұтыну және табысы ортадан жоғары елдерде жан басына шаққандағы тәулігіне 6,85 АҚШ долларын тұтыну (Екі көрсеткіш те 2017 жылғы СҚП бойынша алынған). Қазақстан табысы ортадан жоғары ел болып табылатындықтан, кедейлік шегінің екі төменгі мәні қол- данылмайды; екі көрсеткіш бойынша да кедейлік деңгейі нөлге жақын. Қазақстан үшін халықаралық ке- дейлік шегінің ең өзекті мәні болып 2017 жылғы СҚП бойынша жан басына шаққанда тәулігіне 6,85 АҚШ долларын тұтыну сомасы болып табылады. Өмір сүру құны мен инфляция арасындағы айырмашылықты есептегенде, 2021 жылы бұл сома бір адамға айына 33 563 теңгеге тең болды. B1.1.1 сурет. Салыстырылатын елдердегі B1.1.2 сурет. Салыстырылатын елдердегі кедейлік, 2021 жыл кедейлік деңгейін төмендету, 2006-2021 жыл 70% 180 55% Солт. Македония (2009-2019) Миллион 61% кірісі ортадан жоғары Жоғары 60% 160 140 кірістер 39% 50% Ресей Фед. (2006-2021) Коста-Рика (2006-2021) Индонезия (2006-2021) 33% 120 Қазақстан (2006-2022) Колумбия (2006-2021) Малайзия (2006-2018) Бразилия (2006-2021) Хорватия (2009-2020) 28% Молдова (2012-2020) Румыния (2006-2020) Мексика (2006-2020) 40% 100 Уругвай (2006-2021) Сербия (2012-2020) Түркия (2006-2019) Грузия (2006-2021) 19% 80 Чили (2006-2020) 30% 14% 14% 13% 11% 10% 20% 60 8% 8% 7% 40 4% 3% 2% 10% 20 0% 0 Малайзия Ресей Фед. Сербия Қазақстан Молдова Солт. Македония Бразилия Грузия Индонезия Уругвай Румыния Түркия Мексика Колумбия Хорватия Чили Коста-Рика 0% -10% -20% -12% -30% -19% -24% -40% -31% -34% -50% -42% Жоғары -60% -51% -53% Кірісі ортадан жоғары кірістер -70% -59% - 59% -66% -80% -70% -90% -78% -79% - 76% - 73% -85% Кедейшілік деңгейі, 2022 жыл Кедейлер саны Дереккөз: Кедейлік және теңсіздік платформасының дерекқоры, Дүниежүзілік банк, Вашингтон, Колумбия округі (2024 жылдың мамыр айындағы жағдай бойынша), https://pip.worldbank.org/home. Кедейлік деңгейін төмендетуде айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізгеннен кейін Қазақстандағы кедей- лік деңгейі кірісі ортадан жоғары, салыстырылатын елдермен салыстырғанда бірқалыпты, және кірісі жоғары елдермен салыстырғанда жоғары деп саналды (B1.1.1-сурет ). 2021 жылы кедейлік деңгейі Ин- донезиямен (61 пайыз), Грузиямен (55 пайыз), Колумбиямен (39 пайыз) және Мексикамен (33 пайыз) салы- стырғанда әлдеқайда төмен, алайда Малайзиямен (3 пайыз) және Ресей Федерациясымен (4 пайыз) салы- стырғанда, айтарлықтай жоғары болды. Сәйкесінше, 2021 жылы кедей адамдардың саны да азырақ болды (2 миллион адам). Бұл мән кірісі ортадан жоғары өзге елдермен салыстырғанда, салыстырмалы түрде төмен. Оның үстіне Қазақстандағы кедейліктің азаюы кірісі ортадан жоғары және жоғары елдердің арасында ең жоғары көрсеткіштерге ие болды (B1.1.2-сурет). 2006 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанда кедейліктің 79 пайызға азаюы Малайзия және Ресей секілді ең жақсы көрсеткіштері бар елдермен салы- стыруға болатын озық көрсеткіш деп танылды. Дереккөз: Дүниежүзілік банк. 21 2-тарау. КЕДЕЙЛІКТІҢ БЕЙІНІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 22 2-тарау. Кедейліктің бейіні Уақыт өте келе кедейлік бейіні өзгерді 2006 жылдан 2021 жыл аралығындағы кезеңде кедейлік демографиясы айтарлықтай өзгерді. Кедей адамдардың арасында білім деңгейі төмен, отбасылары үлкен жас адамдар да көп кездеседі. Сонымен қатар, әсіресе Түркістан облысында кедейлік ортасын жиі кездеседі. 2006 жылдан бастап 2021 жыл аралығындағы кезеңде барлық демографиялық топтарда олардың отбасылық немесе жеке сипаттамаларына қарамастан, кедейлік деңгейінің төмендеуі байқалды, алайда балалар кедейлі- гінің тәуекелі әлі де сақталып отыр. Қазақстанның демографиялық құрылымы өзгеруде, қарттар мен жас бала- лардың үлесі артып келеді. Бұл өзгеріс кедейлік демографиясында көрінеді. 2006 жылы кедейлік деңгейі балалар мен жастар арасында ең жоғары болды. Балалар арасындағы кедейлік деңгейінің 2006 жылғы 62 пайыздан 2021 жылға қарай 13 пайызға дейін төмендеуіне қарамастан, кедей халық арасындағы балалардың үлесі 27 пайыздан 40 пайызға дейін өсті (2.1-сурет, а панелі). Кедей болуы ықтимал балалы отбасылар (2.1-сурет, b панелі). Мәселен, 2006 жылы үш және одан көп балалары бар үй шаруашылықтарындағы кедейлік деңгейі 82 пайызды құраса, бұл мән 2013 жылы 31 пайызға, 2021 жылы 19 пайызға дейін төмендеді. Алайда 2021 жылғы айтарлықтай төмен мәндерге қарамастан, кедей тұрғындар ара- сындағы осындай үй шаруашылықтарының үлесі әлі де жоғары болып отыр (шамамен, 44 пайыз). Жоғары білімі бар адамдармен салыстырғанда, бастауыш немесе орта білімі бар адамдардың кедей болуы ықтималдығы жоғарырақ (2.1-сурет, c панелі). 2006 жылдан бастап 2021 жыл аралығында тек бастауыш білімі бар адамдар арасындағы кедейлік деңгейі 56 пайыздан 9 пайызға дейін төмендеді; орта білімі бар тұрғындар арасындағы аталмыш көрсеткіш 49 пайыздан 8 пайызға дейін азайды. Жоғары білімі бар адамдар арасындағы ке- дейлік деңгейі ең төменгі көрсеткіште қалды және осы уақыт кезеңінде 29 пайыздан 4 пайызға дейін төмендеді. Алайда 2021 жылға қарай кедей тұрғындар арасындағы жоғары білімі бар адамдардың үлесі көбейді, ал орта білімі бар адамдардың көрсеткіші керісінше төмендеді. Кедейліктің өңірлік бейіндері де айтарлықтай өзгеріске ұшырады (2.2-сурет). Біріншіден, соңғы 15 жылда ауыл- дық жерлерде тұратын кедей адамдардың үлесі аздап өсті (2,1 пайыздық тармаққа). Екіншіден, кейбір өңірлерде кедей адамдардың салыстырмалы үлесінің айтарлықтай өсуі байқалды. 2006 жылы кедей халықтың басым бөлігі (50 пайыз) бес өңірде шоғырланған: Түркістан (14,4 пайыз), Алматы (12,1 пайыз), Қарағанды (8,8 пайыз), Жам- был (7,7 пайыз) және Шығыс Қазақстан (7,5 пайыз) облыстары. 2021 жылға қарай Түркістан облысында кедей халықтың 24 пайызы өмір сүрді. Басқа өңірлердегі өзгерістер шамалы болды, бұл ретте кедей халықтың салысты- рмалы үлесі Ақтөбе, Маңғыстау облыстарында, сондай-ақ Астана және Алматы қалаларында ұлғайды. Қазақстандағы тұтыну деңгейлері аудандар арасында, тіпті өңірлердің ішінде де айтарлықтай айыр- машылықтарды көрсетеді. Аудандарды бағалау нәтижелері оңтүстік және батыс Қазақстанда жалпы тұтынудың орташа деңгейі төмен екенін, ал шығыс және солтүстік Қазақстанда тұтынудың жоғары деңгейі байқалғанын көрсетеді. Модель сонымен қатар аудандар арасындағы айтарлықтай өңірішілік айырмашылықтарды көрсетеді. Мысалы, Алматы облысының Райымбек ауданында тұтыну деңгейі елдегі ең жоғары, ал Панфилов ауданы бұл деңгейдің жартысына да әрең жетеді. Маңғыстау облысының кейбір аудандарында тұтыну деңгейі ерекше төмен, ал Түпқараған ауданында елдегі ең төмен тұтыну деңгейі белгіленген. 2-ТАРАУ. КЕДЕЙЛІКТІҢ БЕЙІНІ 23 2.1-сурет. Кедейліктің демографиялық бейіні, 2006 және 2021 жылдар a. Жас бойынша топтар b. Үй шаруашылықтарының құрамы c. Білім деңгейі 100% 100% 100% 9% 7% 7% 1% 4%4% 8% 11% 100% 90% 100% 3% 2% 100% 90% 9% 12% 7% 7% 10% 1% 4%4% 8% 11% 90% 80% 16% 3% 2% 90% 80% 80% 3% 12% 10% 80% 16% 80% 70% 70% 22% 80% 3% 44% 47% 22% 25% 59% 70% 60% 22% 60% 70% 60% 44% 47% 22% 25% 59% 60% 50% 20% 60% 60% 50% 50% 40% 26% 20% 40% 50% 40% 2% 26% 23% 2% 40% 30% 26% 40% 26% 40% 30% 6% 23% 30% 20% 40% 20% 30% 20% 6% 40% 27% 26% 22% 20% 10% 27% 20% 10% 40% 20% 40% 27% 26% 22% 10% 27% 10% 0% 0% 0% 2006 2021 2006 2021 2006 2021 0% 0% 0% 2006 2021 2006 2021 2006 2021 0-14 15-29 өзге тек зейнеткерлер Жоғары 30-44 45-59 тек ересектер бір ересек Орта немесе кәсіби 0-14 15-29 өзге тек зейнеткерлер Жоғары жұп және 3+ бала жұп және 2 бала Бастауыш 60 және одан 30-44 жоғары 45-59 тек ересектер бір ересек Орта немесе кәсіби жұп және 1 бала 15 жасқа дейін жұп және 3+ бала жұп және 2 бала Бастауыш 60 және одан жоғары жұп және 1 бала 15 жасқа дейін Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. 2.2-сурет. Өңірлер бойынша кедей тұрғындардың үлесі, қала мен ауыл бойынша бөлу 2006 және 2021 жылдар 60% 54,5% 52,4% 60% 54,5% 47,6% 52,4% 45,5% 50% 47,6% 45,5% 50% 2006 2021 40% 2006 2021 40% 24,0% 30% 24,0% 30% 14,4% 20% 12,1% 14,4% 20% 8,8%8,8% 12,1% 7,7%7,7% 7,5%7,5% 7,1%7,1% 7,0%7,0% 6,8%6,8% 6,8%6,8% 6,8%6,8% 6,6%6,6% 6,3%6,3% 6,2%6,2% 6,2%6,2% 6,1%6,1% 5,9%5,9% 5,8%5,8% 5,3%5,3% 4,9%4,9% 10% 4,6%4,6% 4,5%4,5% 4,0%4,0% 3,4%3,4% Павлодар 3,4%3,4% 3,1%3,1% 2,7%2,7% 2,7%2,7% Маңғыстау 2,7%2,7% 2,6%2,6% 2,5%2,5% Астана 1,4%1,4% 10% 0% Ауылдық Қалалық Атырау Жамбыл Ақмола Ақтөбе Алматы БҚО БҚО Карағанды Қостанай СҚО СҚО ШҚО Алматы Қызылорда Түркістан 0% Ауылдық Қалалық Павлодар Атырау Жамбыл Ақмола Ақтөбе Алматы Карағанды Қостанай Маңғыстау ШҚО Астана Алматы Қызылорда Түркістан Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 24 Адами капитал және қызметтерге қол жеткізуді дамыту саласында қол жеткізілген жетістіктерге қарамастан, қала мен ауыл арасындағы теңсіздік әлі де сақталуда Қызметтерге қолжетімділік аясы кеңейгенімен, кірістер деңгейі мен тұрғылықты жері бойынша еле- улі айырмашылықтар сақталуда. Кіріс деңгейі үй шаруашылықтары төмен және ауылдағы үй шару- ашылықтарының негізгі қызметтерге қол жеткізуі қиынға соғады. Қазақстан соңғы жылдары жоғары көрсеткішке қол жеткізіп, адами даму деңгейі жоғары елдер тобына енді (Біріккен Ұлттар Ұйымы, Қазақстан, 2023 жыл). Қазақстан тұрғындарын бастауыш және орта біліммен жаппай қамтуға қол жеткізді. Елдегі тұрғындардың үштен екісінің орта білімі бар, ал үштен бір бөлігінің жоғары білімі бар. Орташа өмір сүру ұзақтығы 2006 жылы 66 жас болса, 2019 жылы бұл көрсеткіш 73 жасқа дейін ұлғайды, алайда пандемиядан кейін орташа өмір сүру жасы 70 жасқа дейін төмендеді. Соңғы 15 жылда бес жасқа дейінгі балалардың өлім көрсеткіші 2,9 пайыздан 1,0 пайызға дейін азайды. Тұрғындарды негізгі қызметтермен қамтамасыз ету күрделі мәселе болып табылады, өйткені халықтың тығыздығы әлемдегі ең төмен көрсеткіштердің біріне тең (бір шаршы шақырымға 7 адам) (Дүниежүзілік банк, АДБ, 2021 жыл). Халықтың 42 пайызға жуығы ауылдық жерлерде тұрады. Сумен жабдықтау және су бұру жүйелеріне қол жеткізу ең алдымен орналасқан жеріне байланысты: • алалық жерлерде орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету жүйесіне қолжетімділік жалпыға ортақ Қ болып табылады (2.4-сурет, а панелі). Алайда қоғамдық құдықтар мен су тарататын колонкалар пайдала- нылатын ауылдық жерлердегі мұндай қолжетімділік көрсеткіші әлдеқайда төмен. Ауқаттырақ үй шару- ашылықтарының су мәселесін шешуде мүмкіндіктері көп; мәселен, ауылдық жерлерде кедей көршілерімен салыстырғанда, ауқатты үй шаруашылықтарының су құбырына қол жеткізу мүмкіндігі жоғары. • Қалалық жерлерде жақсартылған су бұру қызметтеріне қол жеткізу , оның ішінде шайылатын дәретхана- ларға деген қолжетімділік әлдеқайда жоғары (2.4-сурет, b панелі). Кірісі төмен үй шаруашылықтары мен кіріс жоғары үй шаруашылықтарының арасындағы су бұру қызметтеріне қол жеткізудегі теңсіздік қалалық жерлермен салыстырғанда, ауылдық аймақтарда айқын көрінеді, мұнда кедей адамдардың жақсартылған су бұру қызметтеріне (мысалы, шайылатын дәретханалар) қолжетімділігі айтарлықтай аз). Теңсіздік көрсеткіші айтарлықтай жоғары емес, алайда соңғы жылдары ұлғайып келеді Қазақстанда теңсіздік айтарлықтай жоғары емес, бірақ 2016 жылдан бері ол ұлғайып келеді, өйткені кірісі жоғары үй шаруашылықтарының әл-ауқаты салыстырмалы түрде жылдам өсіп жатыр. Кірісі ортадан жоғары өзге елдермен салыстырғанда Қазақстанда кірістер теңсіздігі төмен болып саналады. Теңсіздікті өлшеу үшін қолданылатын Джини коэффициенті, 2006 жылы 27,0 пайыздан 2015 жылы 24,3 пайызға дейін төмендеді , ал содан соң 2021 жылы5 26,4 пайызға дейін көтерілді (U-бейнелі үрдіс, 2.5-сурет). Теңсіздік 2008 жылға дейін қысқарып келді, содан кейін 2012 жылға дейін өзгеріссіз қалды, 2015 жылға дейін қайта төмен- дей бастады. Ал 2015 жылдан кейін ол едәуір жоғарылады. Джини коэффициенті теңсіздікті 0-ден 1-ге дейінгі шәкіл бойынша өлшейді. Жоғары мәндер теңсіздіктің жоғары екенін көрсетеді. Квантильдік қатынастар тұтынуды бөлу процентильдерін қолдана отырып, байлар мен кедейлердің арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Мәселен, КҚ (90/10) төменгі 10 пайызға (ең кедей дециль) қатысты тұтыну бөлудің 90 процентилінен жоғары (ең бай дециль) адамдардың кірісін көрсетеді. 5 Бұл бөлімдегі Джини коэффициентінің мына екі себеп бойынша ұлттық айқындамадан ерекшелігі бар: i) өңірлер бойынша әл-ауқат көрсеткішін келісу үшін өңірлік дефлятор қолданылады; ii) үй шаруашылықтарының құрамын есепке алу үшін баламалылық шәкілі қолданылады. 2-ТАРАУ. КЕДЕЙЛІКТІҢ БЕЙІНІ 25 2.3-сурет. Аудандар деңгейінде жан басына шаққандағы тұтыну картасы, 2018 жыл (24.04,25.60] (22.48,24.04] (22.92,22.48] (19.35,20.92] (17.79,19.35] (16.23,17.79] (14.67,16.23] (13.11,14.67] (11.54,13.11] (9.98,11.54] [8.42,9.98] Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. 2.4-сурет. Қызметтерге қолжетімділікті бөлу a. Ауылдық және қалалық жерлерде сумен жабдықтау b. Ауылдық және қалалық жерлерде су бұру қызметтеріне қолжетімділік, 1 және 5 квинтильдер қызметтеріне қолжетімділік, 1 және 5 квинтильдер 100 100 1,57 0,12 8,00 0,62 0,16 1,70 0,26 5,53 0,05 90 14,92 80 33,93 80 38,55 70 60 62,38 15,57 60 81,41 98,31 99,22 16,68 50 40 92,04 40 82,50 20 48,50 30 36,76 20 34,72 0 10 16,99 Қалалық Ауылдық Қалалық Ауылдық 0 Квинтиль 1 Квинтиль 5 Қалалық Ауылдық Қалалық Ауылдық Бұлақ,өзен, көл, тоған Квинтиль 1 Квинтиль 5 Иқоғамдық құдық немесе су бағаны Ұңғымадан тартылатын орталықтандырылған су жүйесі Шайылатын дәретхана Биодәретхана Өзге Су көлікпен әкелінеді Ортақ су құбырынан Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: Квинтиль 1 - үй шаруашылықтарының ең кедей 20 пайызы, квинтиль 5 - 20 пайыз ең байлар. 2.5-сурет. Джини коэффициенті, 2006–2021 жылдар 28,0% 27,0% 27,0% 26,4% 26,0% 25,0% 24,0% 24,3% 23,0% 22,0% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 26 Кірісі жоғары үй шаруашылықтарының әл-ауқаты жылдамырақ жақсара бастады, оны 2.6-суреттегі сандық қатынастардан байқауға болады. КҚ (90/10) сәйкес, 2006 жылы ең бай дециль ең кедей децильмен салы- стырғанда 3,2 есе жоғары тұтынған, ал 2021 жылға қарай бұл көрсеткіш 3,0-ге дейін төмендеген. КҚ (90/50) арқылы көрсетілген орта шекті және бай үй шаруашылықтары арасындағы айырмашылық алдымен қысқарып, 2021 жылға қарай айтарлықтай өскен. КҚ (50/10) сәйкес төменгі бөлікте орта шекті және ең кедей дециль ара- сындағы айырмашылық қысқарды. Мұндай өзгерістердің негізгі факторы 2016 жылдан бастап 2021 жылдар аралығындағы кезеңде ең бай децильдер арасындағы тұтынудың аса жылдам өсуі, ең кедей децильдер ара- сындағы тұтынудың баяу жоғарылауы және орташа тұтынудың іс жүзінде тоқырауы болып саналады. Қазақстан Молдовамен қатар табысы орташа деңгейден жоғары және табысы жоғары елдер арасында теңсіздіктің ең төмен деңгейлерінің біріне ие. Шамамен 0,26 деңгейінде орналасқан теңсіздік мәні, 2,7,-суретте көрсетілген Латын Америкасы елдеріндегі көрсеткіштерден әлдеқайда төмен. Мұның бірнеше себептері бар: • Қазақстандағы әл-ауқаттың өлшемі болып тұтыну саналса, өзге елдерде бұл өлшем кіріс арқылы бағала- нады. Кірістердегі теңсіздік әдетте, тұтынудағы теңсіздікке қарағанда әлдеқайда жоғары болады, өйткені бай үй-шаруашылықтары өз кірістерінің барлық бөлігін тұтына бермейді (олар оны сақтайды немесе инве- стициялайды). • Деректер жиынтығына анағұрлым жоғары кірістерді қосу. Жоғары кірістердің айырмашылықтары елдер арасында жүйелі түрде болса, бұл әдетте деректер жиынтығына енгізілмейді; мұндай әрекет теңсіздік көр- сеткіштерінде үлкен айырмашылықтарға алып келуі мүмкін (Koринек және басқалары, 2006 жыл; Хласны, 2018 жыл; Лустиг, 2019 жыл; Бланше және басқалары, 2022 жыл). ҮШКШЗ — қатысушылардың айтар- лықтай мүдделілігін қажет ететін күрделі зерттеу. Аталмыш зерттеу топтық болғандықтан, тұтыну тура- лы деректерді тоқсан сайын жинап тұру талап етеді. Қатысуға ерік білдірген үй шаруашылықтарына үш жылдық кезең ішінде әр тоқсан сайын саул салу жүргізіледі, жалпы алғанда олар 12 сұхбатқа қатысады. Мұндағы мүдделілік кірісі жоғары үй шаруашылықтарының әдетте зерттеуге қатысуға бас тартатынын білдіреді. Қазақстандағы теңсіздік көп ретте өңірлер арасындағы емес, олардың ішіндегі айырмашылықтармен түсін- діріледі. 2.8-суретте қорытындыланған энтропия индексі көрсетілген, ҚЭ(0), ол өңірлер арасындағы және осы өңірлердің ішіндегі әл-ауқаттың маңызды айырмашылықтарын анықтайды. а панелінде өңіраралық теңсіздік аз болса да, 2006 жылдан 2015 жылға дейін өскені (және жоғары болып қалғаны) көрсетілген, бұл осы кезеңде өңірлер арасындағы тұтынудың орташа алшақтығы артқанын көрсетеді. b панелінде Маңғыстау облысындағы теңсіздік салыстырмалы түрде төмен болғаны көрсетілген; 2021 жылы осында барлық өңірлер арасында ин- декстің ең төменгі мәні болды (0,049). Алматы қаласы индекстің ең жоғары мәніне ие болды (0,147), бұл өңірде- гі теңсіздіктің салыстырмалы түрде жоғары деңгейін (немесе әл-ауқаттағы айырмашылықтардың үлкен екенін) көрсетеді. Теңсіздік үшін қорытындыланған энтропия өлшемі нөлге ұмтылады, бұл кезде адамдардың барлығында әл-ауқаты бірдей деңгейде болады. Бұл жерде ҚЭ(0), қорытындыланған энтропияның орта логарифмдік ауытқу өлшемі пайдаланылады, өйткені ол тұрғылықты халықтың ең кедей жіктеріне қатысты өзгерістерге аса сезімтал келеді. «Жалпы өркендеудің» құлдырауы Халықтың ең кедей 40 пайызының тұтыну өсімі баяулауда. Қазақстандағы жалпы өркендеу уақыт шегіндегі айтарлықтай құбылуларымен сипатталады. 2013-2018 жыл- дарға дейін халықтың ең кедей 40 пайызының тұтынуының өсуі тұтынудың орта мәнінен жоғары болатын. Келесі бес жылдықта ең кедей тұрғындардың тұтыну дәрежесінің өсуі баяулады. 2-ТАРАУ. КЕДЕЙЛІКТІҢ БЕЙІНІ 27 2.6-сурет. Салыстырмалы тұтыну модельдері, 2006– 2021 жылдар a. Процентильді арақатынастар b. Тұтыну процентилі 3,40 30 3,23 3,20 3,04 25 3,00 2,80 2,92 20 2,60 2,40 15 2,20 2,00 1,95 10 1,85 1,78 1,80 5 1,75 1,60 1,64 1,56 1,40 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 p90/p50 p50/p10 p90/p10 p50 p90 p10 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: p = тұтынуды бөлу процентилі. 2.7-сурет. Джини коэффициенті, өзге елдермен салыстыру 60% 52% 53% 49% 50% 45% 45% 41% 41% 34% 34% 35% 36% 38% 35% 40% 30% 26% 26% 30% 20% 10% 0% Ресей. Фед. Малайзия Грузия Коста-Рика Колумбия Хорватия Румыния Молдова (2021) Қазақстан (2021) Солт. Македония (2009-2019) (2021) Сербия (2020) (2020) Индонезия (2022) (2018) Мексика (2020) (2021) (2021) Бразилия (2021) (2020) (2020) Уругвай (2021) Чили (2020) Кірісі ортадан жоғары Жоғары кірістер Дереккөз: Кедейлік және теңсіздік платформасының дерекқоры, Дүниежүзілік банк, Вашингтон, Колумбия округі (2024 жылдың мамыр айына сәйкес), https://pip.worldbank.org/home. 2.8-сурет. Қорытындыланған энтропия индексі a. Өңірлер бойынша индекстің салыстырмалы b. Өңірлер бойынша теңсіздік ҚЭ(0) үлесі ҚЭ (0) 0,128 0,130 0,137 0,147 0,160 0,122 0,117 0,116 100% 0,107 8% 13% 12% 0,140 90% 0,120 0,080 0,079 0,079 0,077 0,076 80% 0,064 0,100 0,054 70% 0,049 0,080 60% 0,060 50% 92% 87% 88% 0,040 40% 0,020 30% 0,000 20% Павлодар Жамбыл Маңғыстау Түркістан Қостанай Астана Қызылорда БҚО Алматы Ақтөбе Ақмола СҚО Қарағанды ШҚО Алматы Атырау 10% 0% 2006 2015 2021 Ішкі Аралық Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: ҚЭ(0) = қорытындыланған энтропия индексі. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 28 Жалпы өркендеу экономикалық өсудің инклюзивтілік деңгейін өлшеу үшін пайдаланылады, бұл кезде жалпы алғанда халықпен салыстырғанда ең кедей үй шаруашылықтарындағы тұтынудың өсуіне айрықша назар аударылады. • Жалпы өркендеу — халықтың ең кедей немесе ең төменгі 40 пайызының тұтынуының өсуінің орташа жылдық қарқыны. • Жалпы өркендеуге қосымша үлес қосу — бұл жалпы халықтың тұтынуының өсуі және ең кедей 40 пай- ызының тұтынуының өсуі арасындағы айырмашылық. Жалпы өркендеу үрдістері кедейлеу адамдардың осалдығын айқындап көрсетеді, мұндағы өсу құбылып тұра- ды және экономикалық құлдыраулар кезінде теріс мәнді болып та кетеді (2.9-сурет). Мәселен, экономикалық өсу аса қарқынды жүрген кезде халықтың ең кедей 40 пайызының тұтыну дәрежесі (жалпы өркендеу) шамамен 1-2 пайызға өседі. Алайда 2013–2018 және 2016–2021 жылдары жалпы өркендеу пайдасы нөлге тең немесе теріс мәнді болды, бұл өзге тұрғындармен салыстырғанда, осы кезеңде кедей адамдардың тіршілігі төмен бол- ды дегенді білдіреді. Бұл экономикалық тұрақтылықты нығайту және тұрғындардың ең осал топтарын эконо- микалық құлдыраулардан қорғау үшін нысаналы шараларды жүзеге асыру қажеттілігін айқындап берді. 2-ТАРАУ. КЕДЕЙЛІКТІҢ БЕЙІНІ 29 2.9-сурет. Жалпы өркендеу және жалпы өркендеуге қосымша үлес қосу, 2006-2021 жылдар 10 8 6 4 2 0 -2 2006-2010 2008-2013 2009-2013 2010-2015 2012-2017 2013-2018 2016-2021 Төменгінің өсуі 40% Жалпы өркендеуге қосымша үлес Медианалық кірістің 40% өсуі Дереккөз: Кедейлік және теңсіздік платформасының дерекқоры, Дүниежүзілік банк, Вашингтон, Колумбия округі (2024 жылдың мамыр айына сәйкес), https://pip.worldbank.org/home. 2.1-қосымша . Қазақстандағы гендерлік алшақтықтар Гендерлік теңдікке қол жеткізу даму үшін аса маңызды болып табылады. Әйелдердің экономикалық құқықтары мен мүмкіндіктерін қорғайтын заңдарды қабылдау инклюзивті, тұрақты және тіршілік етуге қабілетті қоғам құру жолындағы аса маңызды алғашқы қадамды білдіреді. Қолда бар деректерге сәйкес гендерлік кедергілерді жою экономикалық өсуді ынталандырып, кедейлік деңгейін төмендетуге, әлеумет- тік біртұтастықты күшейтіп, әл-ауқатты жоғарылатуға, бүгінгі, сонымен бір мезетте болашақ ұрпақтар- дың да өркендеуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Қазақстандағы гендерлік алшақтық салыстырма- лы түрде аз байқалады; әйтсе де осынау алшақтықтарға қысқаша шолу Дүниежүзілік банктің 2024-2030 жылдарға арналған Гендерлік стратегиясының мақсаттары мен нәтижелеріне сәйкес ұсынылған. Адами капиталды дамыту және гендерлік зорлық-зомбылықты жою В Қазақстанда әйелдердің жоғары білім алу мүмкіндігі ерлерге қарағанда жоғарырақ. 2021 жылы 38,9 пайыз ересек әйелдер жоғары білім алған, осы мезетте жоғары білімге қол жеткізген ерлердің үлесі 31,1 пайызды құрады. Оқу үлгеріміне келсек, ұлдар мен қыздардың математика пәні бойынша үлгерімдері бірдей болды, бірақ қыздар ұлдарды оқу барысында 27 ұпайға басып озды. Халықаралық деңгейде ұлдар қыздардан математика пәні бойынша 40 елде озық тұрса, қыздар 17 елде үздік атанды. Оқылым бойынша қазақстандық қыздар, өздерінің өзге елдердегі бірқатар құрдастары секілді ұлдармен салыстырғанда әлдеқайда көп ұпай жинады. Жұбайының тарапынан болатын зорлық-зомбылық әрекеттері әйелдерге қарсы зорлық-зомбылық әрекеттерінің әлемде ең көп таралған түрі болып қалып отыр. Қазақстанда күйеуі тарапынан зорлық- зомбылыққа ұшыраған әйелдердің үлесі, 27 пайызды құрайтын әлемдегі орта көрсеткіштен төмен. 2024 жылдың 15 сәуірінде Қазақстанда отбасында зорлық-зомбылықты басынан кешірген адамдарды қоса алғанда, әйелдер мен балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау мақсатында гендерлік зорлық-зомбылық туралы заң қабылданды. Бұл заң әйелдер мен балаларды зорлық-зомбылықтан қорғауға баса назар аудара отырып, әйелдердің құқықтарын кеңейту және олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету ісіндегі алғашқы маңызды қадам болып табылады. Экономикалық мүмкіндіктерді қамтамасыз ету және кеңейту Қазақстанның еңбек нарығындағы ерлермен салыстырғанда, әйелдердің нәтижелері төмен болса да, Еуропа мен Орталық Азияның салыстыру үшін таңдап алынған елдеріне қарағанда, мұндағы гендерлік алшақтықтың жігі әлдеқайда аз. Қазақстандық әйелдер арасында экономикалық тұрғыдан белсенді тұрғындардың үлесі осы аймақтағы ең жоғары көрсеткіштердің біріне ие және 64,4 пайызды құрайды, бұл ретте біз тек Молдова, ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 30 Исландия және Әзербайжаннан кейін қалып келеміз. Жұмыссыздық деңгейі де бірқатар теңдікке ие: 2021 жылы ерлер үшін бұл көрсеткіш 4,3 пайызды және әйелдер үшін 5,5 пайызды құрады. Ресми еңбек келісімшарттары және әлеуметтік қорғау жүйелері жоқ уақытша жұмыспен қамту (бұл кедейлік ықтималдығын жоғарылатады), 2022 жылы әйелдердің 23,3 пайызын және ерлердің 25,6 пайызын қамтыды. Бұл мән екі жыныс бойынша да Еуропа және Орталық Азия аймақтары бойынша орта мәннен жоғары. B2.1.1-сурет. Әйелдер арасындағы экономикалық белсенді тұрғындар үлесі, Еуропа және Орталық Азия аймағы, 2021 жыл 80 70 64,4 60 50 40 30 20 10 0 Тәжікстан Түркия БИГ Өзбекстан Италия Румыния Солт. Македония Греция Хорватия Түркменстан Украина Черногория Болгария Сербия Польша Албания Франция Венгрия Испания Словения Германия Грузия Литва Кипр Ирландия Армения Ұлыбритания Нидерланды Қазақстан Португалия Латвия Ресей Фед. Беларусь Швейцария Азербайжан Исландия Молдова Қырғызстан Бельгия Дереккөз: Дүниежүзілік банк. Еңбекақы төлеудегі теңсіздік әлі де сақталып келеді: 2019 жылы тіпті үй шаруашылықтарының сипатта- малары мен жекелеген сипаттамаларды есепке алғанның өзінде де, әйелдерге қарағанда ерлерге 25 пай- ызға көбірек төленген. Гендерлік алшақтық уақыт өте келе 2011 жылы байқалған 36 пайызға қысқарды. Қаржылық инклюзивтілік туралы айтатын болсақ, 2021 жылы әйелдердің 83,6 пайызы мен ерлердің 78,3 пайызында банк шоттары болған. Банк шоттары бар әйелдердің үлесі Еуропа мен Орталық Азиядағы орта көрсеткіштен төмен болғанымен, кірісі ортадан жоғары елдердің көрсеткішімен барабар. Әйелдердің басқарушы лауазымдарда жұмыс істеуі Басқарушы лауазымдарға сайлау барысында гендерлік паритеттің болмауы кең таралған мәселе болып саналады, өйткені әдетте көп елдерде әйелдер басқарушы лауазымдарға тағайындалмайды. Алайда Қа- зақстанда мардымсыз болса да, басқарушы лауазымдарға сайланатын әйелдердің саны 2010 жылдан бастап артып келе жатыр. Қазіргі уақытта Парламентте әйелдерге орындардың 27,4 пайызын құрайды, бұл табысы орташа деңгейден жоғары елдердегі орташа көрсеткішке сәйкес келеді. Олар Қазақстандағы басшылық лауазымдардың 40,8 пайызын алады, бұл салыстырмалы елдермен салыстырғанда жоғары көрсеткіш болып табылады. Дереккөз: Дүниежүзілік банк және Ұлттық статистика бюросы. 31 3-тарау. КЕДЕЙЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 32 3-тарау. Кедейлікті төмендету факторлары Тұтынудың өсуі тұрғылықты халықтың кедей жіктеріне айтарлықтай пайда әкелді, осылайша қалалық жерлерде де, ауылдық жерлерде де кедейліктің едәуір төмендеуіне септігін тигізді. Кедейліктің төмендеуіне мүмкіндік беретін экономикалық өсу 2006 жылдан 2021 жыл аралығындағы кезеңде кедейліктің күрт төмендеуі ең алдымен, ресурстарды қайта бөлуден гөрі экономикалық өсуге байланысты болды (3.1-сурет). Мысалы, 2006-2013 жылдары экономикалық өсу кедейліктің 5,2 пайыздық тармаққа төмендеуіне ықпал етті, ал қайта бөлу минималды рөл атқарды. 2014-2016 жылдардағы экономикалық құлдырау осы жетістіктердің біразын төмендетіп жіберді және кедейлік өсе бастады. 2016 жылдан бастап экономикалық өсу кедейлікті төмендетудің жалғыз факторы болып табылады. Еңбек кірісі 2006-2021 жылдар аралығында кезеңде кедейлікті азайтуда шешуші рөл атқарды (3.2-сурет). Жал- дамалы жұмыс істейтіндердің де, өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың да кірістерін қамтитын еңбек кірістері осы кезеңде кедейлік деңгейінің төмендеуіне ықпал еткен негізгі фактор болды, бұл фактор 2006-2013 жылдар ара- лығында ерекше рөл атқарды. Алайда оның әсері 2014-2016 жылдардағы экономикалық құлдырау кезінде төмен- деді. Еңбек қызметімен байланысты емес кірістердің үлесі кедейлікті азайтуға айтарлықтай үлес қосты (бұл мәселе төменде қарастырылады). Еңбек қызметімен байланысты емес кірістердің үлесі 2006-2013 және 2014-2016 жыл- дары 2016-2021 жылдарға қарағанда айтарлықтай аз болды. Соңғы кезеңде еңбек қызметімен байланысты емес кірістердің өсуі кедейлікті қысқартуға айтарлықтай әсер етті, оның әсері еңбек кірістерінің әсеріне барабар болды. Үй шаруашылықтары кірістерінің динамикасын түсіну Жоғары еңбек кірістері мен мемлекеттік трансферттер үй шаруашылықтарының кірістері өсуінің не- гізгі болды, ал ауыл шаруашылығы қызметінен түсетін кірістер төмендеді. Еңбек және зейнетақы кірістерінің болмашы өсуін қоспағанда, әртүрлі кіріс көздерінің үлесі салыстырмалы түр- де тұрақты болып қалды (3.3-сурет, а панелі). Жалдану бойынша жұмыстан түсетін кірістер барлық кезеңдер- дегі жалпы кірістердің ең үлкен үлесін құрады, олардың үлесі 2006 жылғы 61 пайыздан 2021 жылы 65 пайызға дейін өсті. Өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың табысы тұрақты болып қалды, ал онсыз да төмен болған ауыл шаруашылығы қызметінен түскен табыстың үлесі 2021 жылы 2 пайызға дейін төмендеді. Керісінше, мемлекет- тік трансферттер, әсіресе зейнетақы ұлғайды. 2006 және 2013 жылдары зейнетақы кірісі үй шаруашылықтары кірісінің шамамен 11 пайызын құрап, 2021 жылға қарай 16 пайызға дейін өсті. 2006 жылдан бастап кірістері әртүрлі үй шаруашылықтарының барлық топтарының кірістерді ұлғайды. Алайда 2006 жылдан 2013 жылға дейінгі алғашқы лектік өсуден кейін үй шаруашылықтарының кірістері өзгеріссіз қалды. 2013, 2016 және 2021 жылдарда әрбір децильдегі үй шаруашылықтарының кірістерінің деңгейлері барынша бір- дей болды. Үй шаруашылықтарының жан басына шаққандағы орташа табысы 2017 жылғы сатып алу қабілеттілігі паритеті (СҚП) бойынша 2006 жылғы 6,8 АҚШ долларынан 2013 жылы 10,7 АҚШ долларына дейін өсті, бұл үй шаруашылықтары табысының 57 пайыздық өсімін көрсетеді. 2017 жылғы СҚП бойынша кірістің орташа деңгейі 2016 жылы жан басына шаққанда күніне 10,0 АҚШ долларына дейін төмендеді және 2021 жылы 2013 жылғы деңгейге оралып, 10,5 АҚШ долларын құрады. Жалақының жылдам өсуі 2013 жылға дейін кедейліктің төмендеуіне айтарлықтай ықпал етті, осы кезде нақты орташа жалақы ең жоғары деңгейге жетті (3.4-сурет, а панелі). 2014-2016 жылдары болған экономикалық құл- дырау жалақының төмендеуіне әкелді, бірақ оның нақты құны 2016 және 2021 жылдар аралығында тұрақтанды. Бұл құлдырау әсер етпеген жалғыз санат халықтың ең кедей 10 пайызы болды. Ең кедей децильдердің жалақысы 2006 жылы күніне 3,3 АҚШ долларынан 2013 жылы күніне 5,2 АҚШ долларына дейін өсті (2017 жылғы СҚП бой- ынша). Құлдырауға қарамастан, бұл деңгей 2016 жылы сақталды, содан кейін 2021 жылға қарай нақты жалақы күніне 5,7 АҚШ долларына дейін өсті. 3-ТААРАУ. КЕДЕЙЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫ 33 3.1-сурет. Кедейлікті төмендетудегі экономикалық өсу мен ресурстарды қайта бөлу рөлі 4 Кедейлікті төмендетудегі өсудің үлесі және жылдық есептеудегі қайта бөлудің үлесі 3 0,1 2 2,9 1 0 -1 -2,3 -2,7 -2 0,0 0,0 -5,2 -3 -4 -5 -0,3 -6 2006-2021 2006-2013 2013-2016 2016-2021 Өсу Бөлу Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: Раваллион-және Датт әдісі бойынша декомпозициялау (1991 жыл). 3.2-сурет. Кедейлік деңгейінің өзгеруін Паес Де Баррош әдісімен декомпозициялау 0,641 0,632 0,8 0,455 0,444 0,6 0,36 0,309 0,4 0,166 0,113 0,108 0,079 0,2 0,023 0,001 0 -0,013 -0,01 -0,039 -0,085 -0,2 -0,186 -0,245 -0,266 -0,4 -0,487 -0,6 2006_2013 2013_2016 2016_2021 2006_2021 Бейімділік Ересектер үлесі Жұмыс істейтіндер үлесі Еңбек кірістері еңбек әрекетімен байланысты емес кірістер Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: Баррос және өзгелердің әдісімен декомпозициялау (2006 жыл) және Азевед және өзгелермен жасақталған кеңейтілген нұсқамен жұмыс жасау (2012 жыл). 3.3-сурет. Кірістер үрдісі, 2006 – 2021 жылдар a. Кіріс көздерінің үлестері b. Децильдер бойынша кірістер деңгейлері 35 жан басына шаққанда 2017 жылғы СҚП 2021 65% 8% 5% 16% 1% 5% 30 бойынша күніне АҚШ долларымен 2016 25 64% 6%3% 12%3% 12% 20 2013 64% 8%3%11%2%12% 15 10 2006 61% 8%3% 11%3% 14% 5 0 0% 20% 40% 60% 80% 100% Дециль 1 Дециль 2 Дециль 3 Дециль 4 Дециль 6 Дециль 7 Дециль 8 Дециль 9 Дециль 10 Еңбек өзін-өзі жұмыспен Еңбек –жалақы қамтушылар Мемлекет –әлеуметтік көмек Мемлекет – зейнетақы Ауыл шаруашылығының кірісі Өзге кірістер 2006 2013 2016 2021 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 34 Өзін-өзі жұмыспен қамтитындардың кірістері де ұқсас траектория бойынша дамыды, алайда экономикалық құлдыраудың әсері айқынырақ білінді (3.4-сурет, b панелі). Үй шаруашылықтарында 2006 жылдан бастап өзін-өзі жұмыспен қамту нәтижесінде кірістердің жоғарылағаны байқалды. 2013, 2016 және 2021 жылдардағы кіріс дең- гейлері экономикалық құлдыраулар, 2014-2016 жылдардағы құлдырау, COVID-19 пандемиясы және маңызды сауда серіктесі болып табылатын Ресейдегі шиеленістерге қарамастан, салыстырмалы түрде тұрақты болды деп санауға болады. 3.1-қосымша . 2014 жылдан бастап 2016 жылдар аралығындағы кезеңдегі кедейлік динамикасын өзгерту үшін беру арнасы 2006 жылдан 2013 жылға дейін созылған кедейліктің тез төмендеу кезеңінен кейін Қазақстандағы кедейлік деңгейі 2016 жылы 11,1 пайыздан 20,2 пайызға дейін өсті, бұл негізінен экономикалық құлдыраудың сал- дары болды. Жан басына шаққандағы Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) 2015 жылы 0,27 пайызға және 2016 жылы 0,33 пайызға төмендеді. Үй шаруашылықтарының бюджеттері құлдырау кезінде жұмыс орындарының жоға- луынан емес, бірінші кезекте нақты жалақының төмендеуіне байланысты зардап шекті. Кросс-секторальдық деректерге сәйкес, жұмыспен қамту орташа есеппен 2,2 пайызға төмендеді. Алайда нақты жалақы сатып алу қабілетін сақтамады және 5 пайызға төмендеді. Барлық секторларда нақты жалақының төмендеуі байқалды, өңдеу өнеркәсібінде, саудада, көлік секторында, құрылыста және тау-кен өндірісінде айтарлықтай төмендеу болды. Құрылыс секторында жұмыспен қамтудың ең үлкен қысқаруы байқалды. Үй шаруашылықтарының кірістері мен шығыстарын зерттеудің (ҮШКШЗ) панельдік деректерін талдау нақтырақ нәтижелерді көрсетеді. Жұмыс орындарының жоғалуы айтарлықтай төмен болды, 2014 және 2016 жылдар аралығында шамамен 0,8 пайызды құрады. Қаржылық қызметтер секторында жұмыс орындары са- нының ең көп жоғалғаны (8,3 пайыз), ал басқа секторларда қысқарудың әлдеқайда аз болғаны байқалды. Керісінше, нақты жалақының жалпы төмендеуі айтарлықтай жоғары болды (11,8 пайыз). Жұмыс орында- рының салыстырмалы түрде аз жоғалуы болған секторларда нақты жалақы төмендеді, ал көптеген жұмыс орындары жоғалған секторларда нақты жалақы салыстырмалы түрде тұрақты болып қалды. B3.1.1-кесте. Жұмыспен қамтудың және нақты жалақы көлемінің өзгеруі, 2014– 2016 жылдар Пайыз Кросс-секторальды деректер Панельдік деректер Нақты Жұмыспен Нақты Жұмыспен Сала жалақы қамту жалақы қамту Ауыл, орман және балық шаруашылығы 4.0 -4.4 -4.0 -0.3 Тау-кен өндірісі өнеркәсібі -5.4 -4.0 -16.2 2.2 Өңдеу өнеркәсібі -6.9 1.2 -10.3 -1.1 Коммуналдық қызметтер -4.4 3.1 -11.5 -4.3 Құрылыс -5.8 -8.6 -14.5 0.9 Сауда -6.3 -1.6 -14.1 -2.6 Көлік және байланыс -5.9 -2.1 -11.4 -2.0 Қаржылық және бизнес-қызметтер -3.8 -5.4 -0.9 -8.3 Мемлекеттік қызметтер -3.1 -7.8 -10.7 0.1 Басқа қызметтер (өзге) -3.8 7.3 -11.7 3.2 Қорытынды -5.0 -2.2 -11.8 -0.8 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ауыл шаруашылығы саласындағы кірістер төмендеді (3.5-сурет). 2006–2013 жылдары ауыл шаруашылығы са- ласындағы кірістер тұрақты деңгейде қалды, алайда 2016 жылға қарай кірістері төмен отбасылардың жағдай- лары төмендей бастады, ал жоғарырақ децильдер үшін өзгеріссіз қалды. 2021 жылға қарай негізінен ауыл ша- 3-ТААРАУ. КЕДЕЙЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫ 35 3.4-сурет. Децильдер бойынша еңбек кірістері және өзін-өзі жұмыспен қамтушылар кірістері, 2006-2021 жылдар a. Жалақыдан түсетін кірістер b. Өзін-өзі жұмыспен қамтушылар кірісі 20 3,0 жан басына шаққанда 2017 жылғы СҚП жан басына шаққанда 2017 жылғы СҚП 18 2,5 бойынша күніне АҚШ долларымен бойынша күніне АҚШ долларымен 16 14 2,0 12 10 1,5 8 6 1,0 4 0,5 2 0 0,0 Дециль 10 Дециль 10 Дециль 1 Дециль 2 Дециль 3 Дециль 4 Дециль 5 Дециль 6 Дециль 7 Дециль 8 Дециль 9 Дециль 1 Дециль 2 Дециль 3 Дециль 4 Дециль 5 Дециль 6 Дециль 7 Дециль 8 Дециль 9 2006 2013 2016 2021 2006 2013 2016 2021 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. 3.5-сурет. Децильдер бойынша ауыл шаруашылығы саласындағы кірістер, 2006–2021 жылдар 0,7 жан басына шаққанда 2017 жылғы СҚП 0,6 бойынша күніне АҚШ долларымен 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 Дециль 10 Дециль 1 Дециль 2 Дециль 3 Дециль 4 Дециль 5 Дециль 6 Дециль 7 Дециль 8 Дециль 9 2006 2013 2016 2021 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. 3.6-сурет. Децильдер бойынша әлеуметтік көмек және зейнетақы, 2006–2021 жылдар a. Әлеуметтік көмек 6 b. Мемлекеттік зейнетақылар жан басына шаққанда 2017 жылғы СҚП жан басына шаққанда 2017 жылғы СҚП 1,0 5 бойынша күніне АҚШ долларымен бойынша күніне АҚШ долларымен 0,8 4 0,6 3 0,4 2 0,2 1 0,0 0 Дециль 10 Дециль 10 Дециль 1 Дециль 2 Дециль 3 Дециль 4 Дециль 5 Дециль 6 Дециль 7 Дециль 8 Дециль 9 Дециль 1 Дециль 2 Дециль 3 Дециль 4 Дециль 5 Дециль 6 Дециль 7 Дециль 8 Дециль 9 2006 2013 2016 2021 2006 2013 2016 2021 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 36 руашылығында жұмыспен қамтылған үй шаруашылықтары санының қысқаруына қарай ауыл шаруашылығы қызметінен түсетін кірістер айтарлықтай төмендеді. Мемлекеттік трансферттер, әсіресе пандемия кезеңінде жәрдемақылардың көбеюі себебінен айтарлықтай өсті. Әлеуметтік төлемдер 2006 жылдан бастап өсті, табысы төмен үй шаруашылықтары салыстырмалы түрде көбірек алды (3.6-сурет, а панелі). 2013 жылға қарай әлеуметтік көмек төлемдері 2006 жылмен салыстырғанда нақты мәнде сәл жоғары болды, бірақ ең маңызды өсім 2021 жылы болды, бұл кезде трансферттер 2016 жылмен са- лыстырғанда екі есе өсті. Бұл негізінен COVID-19 пандемиясы кезінде әлеуметтік көмектің айтарлықтай өсуіне байланысты болды. Мемлекеттік зейнетақылар, әсіресе ауқатты үй шаруашылықтарында айтарлықтай өсті (3.6-сурет, b панелі). Кірістері төмен үй шаруашылықтарына төленетін зейнетақы төлемдері тұрақты болып қалады, ал кірісі жоғары үй шаруашылықтары жоғары зейнетақылар алады. Нақты мәнде (2017 жылғы СҚП бойынша) кірісі жоғары үй шаруашылықтарының мемлекеттік зейнетақылары 2006 жылы күніне 1,5 АҚШ долларынан 2021 жылыы күніне 5,7 АҚШ долларына дейін өсті. Кедейліктің өңірлік динамикасы Қалалық және ауылдық жерлерде кедейлік төмендеді, ал кедейлік деңгейі бойынша қалалық және ауылдық жерлер арасындағы алшақтық біршама қысқарды. Барлық кезеңдерде кедейліктің төмендеуін қалалық және ауылдық жерлердегі үй шаруашылықтарының әл-ауқатының артуымен түсіндіруге болады. 2006-2021 жылдар аралығында кедейліктің жалпы төмендеуінің шамамен 54 пайызы ауылдық жерлерде болды, кедейліктің барлық дерлік төмендеуі қалаларда болды (3.7-сурет). Алайда, ауылдық жерлерден қалалық аудандарға көші- қонның үлесін көрсететін өзара іс-қимылдың әсері нөлге тең болды, бұл Қазақстандағы ішкі көші-қонның шектеулі динамикасын көрсетеді. 3-ТААРАУ. КЕДЕЙЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫ 37 3.7-сурет. Тұрғылықты аудандарына қарай бөлу арқылы кедейлікті төмендету, 2006– 2021 жылдар 20,0 9,1 5,3 4,1 10,0 0,4 0,3 0,2 0,0 -0,1 -0,2 -0,2 -0,3 -0,4 -10,0 -4,5 -7,0 -11,6 -20,0 -19,1 -19,5 -19,8 -21,0 -30,0 -40,0 -38,4 -40,9 -50,0 2006-2013 2013-2016 2016-2021 2006-2021 Өзара іс-қимыл әсері Тұрғындардың көшуі Қалалық Ауылдық Кедейшіліктің абсолютті өзгеруі Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: Раваллион-және Хуппи әдісі бойынша декомпозициялау (1991 жыл). 3.8-сурет. Кедейлікті өңірлер бойынша төмендету, 2006– 2021 жылдар 2,0 1,68 1,77 1,0 0,0 -1,0 -2,0 -3,0 -4,0 -3,69 -3,55 -5,0 -6,0 -5,43 -5,40 -5,29 2006-2013 2013-2016 2016-2021 2006-2021 Өзара іс-қимыл Тұрғындардың Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау әсері көшуі Қарағанды Қостанай Қызылорда Маңғыстау БҚО Жамбыл Түркістан ШҚО Астана Алматы Павлодар СҚО Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: Раваллион-және Хуппи әдісі бойынша декомпозициялау (1991 жыл). 3.9-сурет. Кедейлікті білім алу деңгейі бойынша төмендету, 2006-21 жылдар 7,2 9,1 10,0 0,0 -10,0 -9,3 -11,7 -20,0 -30,0 -40,0 -32,3 -34,8 -38,4 -40,9 -50,0 2006-2013 2013-2016 2016-2021 2006-2021 Өзара іс-қимыл әсері Тұрғындардың көшуі Орта Жоғары Кедейліктің абсолютті өзгеруі Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: Раваллион-және Хуппи әдісі бойынша декомпозициялау (1991 жыл). ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 38 Қазақстанның барлық өңірлерінде, әсіресе Алматы және Түркістан облыстарында кедейлік төмендеді. Айтарлықтай төмендеу 2006-2013 жылдары төрт өңірде орын алды, одан кейін 2014-2016 жылдардағы экономикалық құлдырау кезінде кері динамика болды, бұл әсіресе Түркістан және Жамбыл облыстарында байқалды. 2016-2021 жылдары Түркістан облысында кедейлікті азайту бойынша күш-жігер ең табысты болды (3.8-сурет). Үй шаруашылығы басшысының білім деңгейі кедейлікті төмендетуді анықтайтын маңызды фактор, алайда кедейліктің айтарлықтай төмендеуі үй иесі орта білім алған отбасыларда байқалды (3.9-сурет). Асыраушыларының білім деңгейі төмен үй шаруашылықтары оң мәнді экономикалық өсу кезінде кедейліктен шығып, экономикалық құлдыраулар кезінде қайтадан кедейлікке ұшырады. Қосымша 3.2. Баяу урбанизация Ішкі көші-қонның салыстырмалы түрде төмен деңгейі Қазақстанда урбанизация өсуінің баяулауына негізгі себеп болды. Әкімшілік деректерге сүйенетін болсақ, 2019 жылға дейінгі бес жыл аралығында Қазақстанның шегінде тұрғын халықтың 5 пайызға жуығы қоныс аударған екен (Дүниежүзілік банк, 2022d). Зерттеу деректері 2010 жылдан 2015 жылға дейін ауылдық жерлерден қалалық жерлерге көшкен тұрғындардың көрсеткіші қала халқы өсуінің бестен бірінің ғана себебі екенін көрсетеді (Дүниежүзілік банк, 2022e). Бұл жақын арада жүргізілген «Қазақстанды тыңдай отырып» зерттеуінің мәліметтерімен де дәлелденеді, оларға сәйкес 2022-2024 жылдары адамдардың 96 пайызы қоныс аударуға ниеті жоқ екенін айтқан. Қазақстан бойынша Елдің экономикалық меморандумына (ЕЭМ) сәйкес тұрғын үй бағасының қымбат болуы және өңірлік стандарттар бойынша тұрғын үй меншік иелерінің үлесінің жоғары болуы (командалық экономиканың мұрасы) көшуге шығындарын тым жоғары көтеріп, адамдардың мобильдігін шектеді. Бұл жалақы мөлшерінде аса жоғары кеңістіктік айырмашылықтардың болуына алып келді. Мәселен, елдегі ең жоғары орта табыс көзіне қарамастан, Астана мен Алматы тұрғындарының үштен екі үлесі өздерінің меншігінде болмаса, жалдап тұруға шамалары жетпейтін үйде тіршілік етіп жатыр. Есептелген жалдау ақысына негізделген тұрғын үйдің есептік құны ел бойынша орташа көрсеткіштен Алматы қаласында 310 пайызға және Астана қаласында 460 пайызға асып кетті. Қазақстанның шегінде қоныс аударып жүрген азаматтардың салыстырмалы түрде жоғары білімі бар. ЕЭМ деректерінде ішкі мигранттардың жартысынан көбінің орта немесе жоғары білімі бар деп көрсетілген (бұл елдегі орта білімі бар 30 пайызды құрайтын адамдардың үлесінен айтарлықтай асып түседі). Сонымен қатар, ішкі көші-қонның 10 негізгі бағыты 2019 жылы білімі төмен мигранттардың 46 пайызымен салыстырғанда жоғары білімді мигранттардың 77 пайызын тартты. Дереккөз: Дүниежүзілік банк, 2022d. 39 4-тарау. ОРТА КЛАСС, ОСАЛДЫҚ ЖӘНЕ СОЗЫЛМАЛЫ КЕДЕЙЛІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 40 4-тарау. Орта класс, осалдық және созылмалы кедейлік Қазақстандағы кедейлік үрдістері экономикалық өсу траекториясын көрсетеді. Кедейлік жедел экономикалық өсу кезеңдерінде төмендеп немесе өзгеріссіз қалып, ал теріс мәнді экономикалық құлдыраулар кезінде жоғарылап отырған. Орта кластағы адамдардың саны көбейсе де, кедейлікке бейім адамдардың саны сол қалпында қалды. Созылмалы кедейлік көрсеткіші де төмендеді, алайда өңірлер арасында айтарлықтай өзгешеліктер бар. Созылмалы кедейлік сипаттамасы Созылмалы кедейлік 2011-2013 және 2019-2021 жылдар аралығындағы кезеңде 37 пайызға (8,4 пайыздан 5,3 пайызға дейін) төмендеді, ал уақытша кедейлік 31 пайызға (17,8 пайыздан 12,4 пайызға дейін) қысқарды (4.1-су- рет; 4.1-қосымшаны қараңыз). COVID-19 пандемиясы кезінде созылмалы және уақытша кедейлік деңгейі біршама төмендеді. Созылмалы және уақытша кедейлік тенденциялары, экономика ұзақ уақыт бойы U-тәрізді қалпына келтіруді (COVID-тен кейінгі V-тәрізді қалпына келтіру емес) бастан өткерген 2014-2016 жылдардағы экономикалық дағда- рыстан кейін өзгерді. Созылмалы кедейлік дағдарысқа дейінгі жылдардағы 7,4 пайызбен (2013-2015) салысты- рғанда 2015-2017 жылдары 12,4 пайызға дейін өсті (67 пайызға өсті), ал уақытша кедейлік 14,7 пайыздан 17 пайызға дейін өсті. Созылмалы кедейліктің үлесі 2015-2017 жылдары ең жоғары мәнге (42 пайыз) жетті, өйткені экономикалық өсудің ұзаққа созылған баяулауы созылмалы кедей үй шаруашылықтарының пропорционалды емес өсуіне әкелді. Құлдырау сонымен қатар үш жыл бойы кедейлікте өмір сүретін үй шаруашылықтары үлесінің айтарлықтай өсуіне әкелді (яғни кедейлік кезеңдері ұзақтығының артуына әкелді). Созылмалы кедейлік тұрақты кедейлік ретінде анықталады, яғни орташа табысы немесе жан басына шаққан- дағы тұтынуы бірнеше жыл бойы кедейлік шегінде немесе одан төмен үй шаруашылықтары (Джалан және Раваллион, 1998). Созылмалы кедейлікті анықтайтын жылдардың нақты саны анықталмағанымен, көбінесе бес жылдық кезең қолданылады; осы есепте үш жылдық кезең қолданылады, бұл деректер бойынша шек- теулермен байланысты. Жалпы кедейлік — бұл кем дегенде бір кезең ішінде кедей болған үй шаруашылықтарының пайызы. Жал- пы және созылмалы кедейлік арасындағы айырмашылық уақытша кедейлік болып табылады (Толығырақ 4.1-қосымшаны қараңыз). Өңірлік деңгейде созылмалы және уақытша кедейліктің бейнесі бір мәнді емес. Общий Кедейліктің жалпы дең- гейінің көрсеткіштері өңірлер арасында түрлі мәндерге ие. Өңірлердің экономикалық даму мен еңбек нарығы жағдайларына қарай айырмашылықтары болғандықтан, мұндағы созылмалы кедейліктің үлесі де 2011–2013 жылдары, сол сияқты 2019–2021 жылдарда алуан түрлі болды. Үш өңірде созылмалы кедейліктің деңгейі екі есе- ден аса ұлғайды (4.2-сурет). Алматы облысында созылмалы кедейлік 2011–2013 жылдардағы 1 пайыздан 2019– 2021 жылдардағы 3,6 пайызға дейін ұлғайды, ал Ақтөбе мен Жамбыл облыстарында бұл көрсеткіш 2,4 және 3,6 пайыздан, сәйкесінше, 7,9 және 7,2 пайызға дейін ұлғайды. Керісінше, бес облыста (Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Павлодар және Түркістан) облыстарында созылмалы кедейліктің екі кезең аралығында айтарлықтай деңгейде төмендегені байқалды (50 пайыздан астам). 4-ТАРАУ. ОРТА КЛАСС, ОСАЛДЫҚ ЖӘНЕ СОЗЫЛМАЛЫ КЕДЕЙЛІК 41 4.1-сурет. Созылмалы және уақытша кедейлікті төмендету, 2011-2013 және 2019–2021 жылдар 45% 42,2% 40% 34,5% 36,8% 35,6% 35% 34,9% 31,2% 33,6% 29,9% 32,1% 30% 25% 8,4% 12,4% 10,0% 9,8% 20% 8,0% 7,4% 7,9% 15% 6,1% 5,3% 10% 17,8% 18,2% 15,3% 14,7% 16,8% 17,0% 14,7% 13,4% 12,4% 5% 0% 2011-2013 2012-2014 2013-2015 2014-2016 2015-2017 2016-2018 2017-2019 2018-2020 2019-2021 Уақытша кедейлік Созылмалы кедейлік Созылмалы кедейлік үлесі Дереккөз: 2011-2021 жылдардағы ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. 4.2-сурет. Созылмалы және уақытша кедейліктің өңірлер бойынша айырмашылығы,2011-2013 және 2019-2021 жылдар a. 2011–13 b. 2019–21 50% 50% 40% 40% 36% 25% 30% 30% 24% 22% 20% 20% 19% 16% 19% 19% 24% 19% 19% 15% 16% 13% 15% 15% 10% 15% 14% 11% 10% 16% 22% 17% 10% 19% 10% 9%14%7% 10% 12% 10% 12% 13% 9% 10% 9% 7% 8%10%6% 8% 7% 6% 5% 5% 7% 6% 8% 5% 7% 4% 4% 6% 2% 1% 4% 3% 2% 4% 2% 2% 2% 0% 0% Жамбыл Қостанай Астана ШҚО Ақмолая Ақтөбе Алматы Түркістан Алматы Атырау БҚО Қарағанды Қызылорда Павлодар СҚО Маңғыстау Жамбыл Астана Ақмолая Ақтөбе Алматы Атырау БҚО Қарағанды Павлодар СҚО Түркістан ШҚО Қостанай Қызылорда Маңғыстау Алматы Созылмалы кедейлік Созылмалы кедейлік Уақытша кедейлік Уақытша кедейлік Созылмалы кедейлік үлесі Созылмалы кедейлік үлесі Дереккөз: 2011-2021 жылдардағы ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 42 4.1-қосымша. Кедейлік динамикасын түсіну Кедейлік динамикасы саясаткерлерге кедейліктің үлесі туралы және созылмалы кедейлік қаупі төніп тұрғандар туралы ақпарат беріп, осы мәселені шешу бойынша тиімді стратегияларды әзірлеуге мүмкін- дік береді. Ұзақ уақыт бойы белгілі бір үй шаруашылықтарының әл-ауқатын бақылау арқылы зертте- ушілер осы үй шаруашылықтары негізінен кедейлік құрсауында ұзақ уақыт қалатындығын немесе нақты бір аймақтағы кедейлік уақытша екенін біле алады. Талдау сонымен қатар кедейлікке ұшырау қаупі бар адамдарды анықтауға көмектеседі. Бұл бөлімде талдау «Қазақстандағы созылмалы кедейлікті, осал- дықты және орта тапты зерттеу» талдамалық құжатына негізделген, бұнда жақында құрылған топтық деректер жиынтығы пайдаланылады. Егер кедей үй шаруашылықтары ұзақ уақыт бойы байқауда болса, олардың ұзақ мерзімді (созылмалы) немесе қысқа мерзімді (уақытша) кедейлікте екендігі белгілі болады. Егер бір мүшеге шаққандағы орташа табыс немесе тұтыну бірнеше жыл бойы кедейлік шегінен төмен немесе төмен болса, үй шаруашылығы созылмалы түрде кедей болып саналады. Жалпы кедейлік – бұл байқау деректері бойынша кем дегенде бір кезең ішінде кедей болған үй шаруашылықтарының пайызы. Жалпы және созылмалы кедейлік ара- сындағы айырмашылық уақытша кедейлікті немесе кедейлікте кемінде бір жыл өмір сүретін, бірақ ұзақ уақыт бойы өмір сүрмейтін үй шаруашылықтарының үлесін білдіреді. Уақытша кедейліктегі үй шаруашылықтары, егер олардың тұтынуын оңтайлы бөлуге болатын болса, бар- лық кезеңдерде кедей емес мәртебеге ие бола алады. Ең бастысы, олардың уақытша кедейлігі әдетте бизнес цикліне немесе үй деңгейіндегі күйзеліске байланысты. Дереккөз: Дүниежүзілік банк. Созылмалы кедей адамдардың үй шаруашылығындағы асырауындағы адамдардың көп екенін және олардың адами капиталының сапасы орташадан төмен екенін ескере отырып, олардың кедейліктен шығу мүмкіндігі шектеулі. 2019-2021 жылдары созылмалы кедейлердің үй шаруашылығының орташа мөлшері ешқашан кедей- лік шегінен төмен шекте болмаған топ үшін 3,9-ға қарағанда 6,3 болды(4.1-кесте). Созылмалы кедей адамдар тобында үй шаруашылықтарының 62 пайызы екі ересек және үш немесе одан да көп баладан тұрды. Жоғары білім созылмалы кедейліктен шығуға кепілдік бермейді: созылмалы кедей үй шаруашылығындағы асыраушы- лардың 16 пайызы жоғары білімге ие болды. Созылмалы кедейлік жағдайында өмір сүретін ересек тұрғын- дардың жұмыспен қамтылу деңгейі уақытша кедейлікте өмір сүретін және ешқашан кедейлік шегінен төмен болмаған үй шаруашылықтарының мүшелеріне қарағанда тиісінше 10 және 13 пайыздық тармаққа төмен; бұл төмен табыстың сақталуына ықпал етеді. 4-ТАРАУ. ОРТА КЛАСС, ОСАЛДЫҚ ЖӘНЕ СОЗЫЛМАЛЫ КЕДЕЙЛІК 43 4.3-сурет. Кедейлерді, осал адамдарды және орта класқа жататын адамдарды стратификациялау, 2006-2021 жылдар 100% 90% 26 80% 37 38 39 43 70% 58 53 58 59 64 60 63 63 62 66 67 60% 24 50% 27 27 26 40% 26 30% 27 24 24 26 26 49 23 24 25 25 26 20% 37 24 35 35 30 10% 18 17 15 20 16 11 12 11 12 11 9 0% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Кедей Осал Орта класс Дереккөз: 2011- 2021 жылдардағы ҮШКШЗ негізінде үш жылдық деректер топтамасын пайдаланумен құрылған Дүниежүзілік банк сарапшыларының есеп-қисаптары. 4.1-кесте. Асыраудағы адамдардың жоғары үлесі, жеткіліксіз адами капитал және созылмалы кедей үй шаруашылықтарындағы жұмыспен қамтудың төмен деңгейі 2011–2013 годы 2019–2021 годы Тұрғындар Тұрғындар Созылма- Созылма- Уақытша Уақытша Кедей Кедей емес емес лы лы Халық үлесі 100% 8% 18% 74% 100% 5% 12% 82% Үй шаруашылығынң мөлшері 4.1 5.8 4.8 3.7 4.2 6.5 5.5 3.9 Қалалық 55% 34% 46% 60% 59% 40% 48% 62% Ауылдық 45% 66% 54% 40% 41% 60% 52% 38% Үй шаруашылығының құрамы Ерлі-зайыптылар және 1 бала 25% 15% 26% 26% 19% 9% 15% 20% Ерлі-зайыптылар және 2 бала 21% 27% 27% 19% 22% 24% 28% 21% Ерлі-зайыптылар және 3+ бала 14% 49% 24% 7% 22% 62% 45% 16% Тек ата-ана 3% 3% 3% 3% 2% 1% 1% 2% Тек ересектер 24% 4% 14% 29% 15% 2% 6% 17% Тек зейнеткерлер 4% 0% 1% 5% 8% 0% 1% 10% Аралас 9% 2% 6% 10% 12% 2% 3% 14% Кірістер және білім Жан басына шаққандағы үй шаруашылықтарының жылдық кірісі (2017 жылғы СҚП сәйкес АҚШ 591 299 429 664 639 313 426 692 долларымен) Жұмыс істейтіндер саны 2.0 1.9 2.1 2.0 1.6 1.6 1.7 1.6 Жұмыс істейтін ересектер үлесі 0.69 0.60 0.66 0.70 0.56 0.44 0.54 0.57 Жоғары білімді асыраушы 31% 15% 24% 34% 37% 16% 32% 39% Дереккөз: 2011-2021 жылдардағы ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: СҚП = сатып алу қабілетінің паритеті. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 44 Осал үй шаруашылықтарын және орта кластағы үй шаруашылықтарын анықтау 2006 жылдан бастап орта класс 2,5 есе өсіп, 2006 жылғы 26 пайызбен салыстырғанда, 2021 жылы 67 пайызға көтерілді (4.3-сурет; сол секілді мәндердің есеп-қисабы келтірілген 4.2-қосымшаны қараңыз). Бұл жылдық мәнде өсу қарқыны 6,4 пайызға тең дегенді білдіреді. Алайда, 2014-2016 жылдардағы экономикалық дағдарыстан кейінгі орта кластың өсу процесінде кері үрдіс болды, оның үлесі уақытша 53 пайызға дейін төмендеді. Негізгі қорытынды – орта класс тек кедейлік деңгейінің төмендеуіне байланысты өсті, ал кедейлікке бейім адамдардың үлесі негізінен 2007-2010 және 2016 жылдары шамалы өсумен бұрынғы деңгейде қалды. 4.2-қосымша . Орта класты анықтау Кедей адамдардың үлесі тұрғындардың 10 пайыздан аз көлемін құрайтындықтан, Қазақстан орта кластағы адамдардың үлесін ұлғайту арқылы кедейлікке бейім адамдардың үлесін қысқартуға қол жеткізді ме, жоқ па деген заңды сұрақ туындайды. Орта кластың елдің экономикалық дамуы мен тұрақтылығына тигізетін орасан зор әсерін есепке ала отырып, саясаткерлер әдетте орта класты бағамдауға талпыныстар жасайды. Қазақстанда орта кластың ресми анықтамасы болмағандықтан, әрі өзге елдерде бағалау үшін қолданылатын орта кластың параметрлері біздің қолданысқа келмегендіктен, осы есепте микродеңгейдің ең соңғы деректеріне негізделген орта класқа арналған эмпирикалық бағалау пайдаланылады. Орта кластың осалдық шамасының төменгі шегі бір ересектің тұтынуына балама ретінде алынатын және 2017 жылғы СҚП-мен бағаланатын 10,3 АҚШ доллары болып саналады. Талдауда кедей емес үй шаруашылықтарының келесі кезеңде кедейлік шегінде болып қалуы ықтималдығын бағалау үшін 2011 жылдан бастап 2021 жыл аралығында Қазақстандағы ҮШКШЗ кросс-секторалды деректеріне негізделген екі жылдық деректер топтамаларының жиынтығы пайдаланылады. Есепте кедейліктің қабылданған ұлттық шегі ретінде 2017 жылғы СҚП бойынша күніне 7,6 АҚШ долларына тең сома қолданылады. Лопес Калва және Ортис Хуарес (2014 жыл) әзірлеген әдістемеге сәйкес кедейлікке түсу ықтималдағы төмен (10 пайыздан төмен) үй шаруашылықтары орта класқа жатады. Бұл ықтималдықпен байланысты болжамдалатын кіріс орта клас қол жеткізген экономикалық тұрақтылық пен осалдық жағдайы арасындағы шекті анықтайтын осалдық шамасы болып саналады. Дереккөз: Дүниежүзілік банк. 4-ТАРАУ. ОРТА КЛАСС, ОСАЛДЫҚ ЖӘНЕ СОЗЫЛМАЛЫ КЕДЕЙЛІК 45 4.3-қосымша . Үй шаруашылықтары неге кедейленеді Үй шаруашылығының кедей болу ықтималдығы көбінесе үй шаруашылығы деңгейіндегі күйзелістер мен си- паттамаларға, сондай-ақ кеңістіктік және уақыттық факторларға байланысты. Үй шаруашылығы деңгей- індегі күйзелістер кең үш санатқа бөлінеді: демографиялық оқиғалар, еңбек нарығына байланысты емес оқиғалар және еңбек нарығындағы оқиғалар. • Демографиялық оқиғалар кедей болу ықтималдығын анықтайтын негізгі фактор болып табылады. Егер үй шаруашылығының көлемі өссе, онда кедей болу ықтималдығы 4,5 пайыздық тармаққа артады. Керісінше, егер үй шаруашылығының көлемі кішірейіп кетсе, онда кедей болу қаупі 3 пайыздық тар- маққа төмендейді (B4.3.1-сурет). • Еңбек нарығына байланысты емес оқиғалар да айтарлықтай әсер етеді, жеке трансферттер мен ауыл шаруашылығынан түсетін кірістер, содан кейін әлеуметтік көмек желісі бойынша төлемдер үлкен әсер етеді. 1 Егер жеке трансферттердің немесе үй шаруашылықтарының ауыл шаруашылығынан түсетін кірістерінің үлесі 10 пайызға өссе, кедей болу қаупі 0,3 пайыздық тармаққа төмендейді. Әлеуметтік көмек желісі бойынша төлемдер алынған жағдайда тәуекел 0,23 пайыздық тармаққа төмендейді. • Еңбек нарығындағы оқиғалардың әсері шамалы болып көрінеді. Егер ересек тұрғындар арасында жұ- мыс істейтіндердің үлесі 10 пайыздық тармаққа өссе, онда кедей болу қаупі 0,3 пайыздық тармаққа төмендейді. B4.3.1-сурет. Үй шаруашылықтарының мөлшері мен құрамының өзгеруі және кедейлік ықтималдығы a. Үй шаруашылықтары деңгейіндегі оқиғалар b. Үй шаруашылықтарының түрлері Үй шаруашылықтары деңгейіндегі оқиғалар Үй шаруашылықтарының түрлері Үй шаруашылықтары деңгейіндегі оқиғалар Үй шаруашылықтарының түрлері (дағдарыстар) Бақыланатын топ – Еңбек нарығымен (дағдарыстар) ересек және 1топ 2 Бақыланатын бала – 2 ересек және 1 бала байланысты емес Еңбек оқиғалар нарығымен байланысты емес оқиғалар Зейнетақылар 2 ересек және 2 бала Зейнетақылар 2 ересек және 2 бала а/ш кірістері а/ш кірістері Жеке аударымдар 2 ересек және Жеке аударымдар 2 ересек және Әлеуметтік көмекке 3 немесе одан көп бала Әлеуметтік көмекке 3 немесе одан көп бала берілетін трансферттер берілетін трансферттер Жалғызбасты ересек Еңбек нарығындағы оқиғалар Жалғызбасты ересек Еңбек нарығындағы оқиғалар Жұмысқа тұрған Жұмысқа тұрған ересектердің ересектердің қатынастарының өзгеруі Тек ересектер қатынастарының өзгеруі Тек ересектер Демографиялық оқиғалар Демографиялық оқиғалар Тек зейнеткерлер ҮШ көлемінің ұлғаюы Тек зейнеткерлер ҮШ көлемінің ұлғаюы көлемінің азаюы ҮШ көлемінің ҮШ азаюы құрам Өзге/аралас құрам Өзге/аралас Кедей болу ықтималдығы (пайыздық тармақтар) Кедей болу ықтималдығы (пайыздық тармақтар) Дереккөз: 2011 - 2021 жылдардағы ҮШКШЗ негізінде екі жылдық деректер топтамасын пайдаланумен құрылған Дүниежүзілік банк сарапшыларының есеп-қисаптары. Ескертпе: Еңбек нарығымен байланысты емес оқиғалар коэффициенттерін үй шаруашылықтарының 1 жыл мен 2 жыл аралығындағы жалпы кірістерінің бір көзінің үлесінің өзгеруі ретінде қабылдау қажет (пайыздық пункттермен). B4.3.2-сурет. Асыраушылардың сипаттамасы және кедейлік тәуекелі Асыраушының Асыраушының сипаттамасы сипаттамасы Жұмыссыз Жұмыссыз Жұмыс күші Жұмыс құрамынан күші шыққан құрамынан шыққан Аяқталған Аяқталған жоғары білім жоғары білім Ер адам Ер адам Аяқталған жоғары Аяқталған жоғары білім бар ер адам білім бар ер адам Жас топтары * Жас топтары * 30 – 44 жас 30 – 44 жас 25 – 59 жас 25 – 59 жас 60+ жас 60+ жас Кедей болу тәуекелі(пайыздық тармақ) Кедей болу тәуекелі(пайыздық тармақ) Дереккөз: 2011- 2021 жылдардағы ҮШКШЗ негізінде екі жылдық топ мәліметтеріне құрылған Дүниежүзілік банк сарапшыларының есептері. Ескертпе: Референтті жас тобы - 30 жастан төмен асыраушылар. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 46 Үй шаруашылығының құрамы да кедейлікті анықтайтын маңызды детерминант болып табылады. Үй шару- ашылығының мөлшерін ғана есепке алудың орнына осы талдауда пайдаланылатын регрессиялық модельде үй шаруашылықтарының жеті түрі қарастырылады, өйткені мөлшері бірдей үй шаруашылықтарының өздері де құрамына байланысты кедейліктің түрлі тәуекелдерімен тап келеді. Референтті топтың суретінде екі ере- сек және бір баладан тұраны үй шаруашылықтары берілген, ал кедейлік тәуекелі бұл референтті топ тап ке- летін тәуекелге қатысты жоғары немесе айтарлықтай төмен деп бейнеленеді. Мәселен, еңбекке қабілетсіз, тек қана ересектерден құралған үй шаруашылықтарының кедейлікке түсу тәуекелі аталмыш референтті то- пқа қарағанда, 10 пайызға төменірек болады. Тек ересектерден құралған үй шаруашылықтарының тәуекелі екі есе төмен (-4 пайыздық үлес). Қосымша бір баланың болуы кедейлікке түсу қаупін жоғарылата түседі - екі ересек, екі баладан құралған үй шаруашылығы мен екі ересек, үш және одан көп балалардан құралған үй шаруашылықтары үшін сәйкесінше 2,1 және 4,1 пайыздық тармаққа тең. Ал тек жалғызбасты ересектерден құралған үй шаруашылықтарының кедей болу тәуекелі референтті топ тәуекелімен тең болады. Тағы бір маңызды детерминант асыраушының сипаттамалары болып табылады. Жоғары білімді асыра- ушысы бар отбасылардың кедейлік қалпына түсу тәуекелі 2,1 пайыздық тармаққа төмен (B4.3.2-сурет). Егер асыраушы жұмысын жоғалтса немесе еңбек нарығынан шығып қалса, тәуекел сәйкесінше 4,0 және 1,4 пайыздық тармаққа жоғарылай түседі. Асыраушылары ерлер болып табылатын үй шаруашылықтары тұрақты көрінеді. Кедейлікке түсу тәуекелі асыраушылардың жасына қарай төмендей түседі. Мәселен, 30- дан жас адамдарға қарағанда, 30-44 жас аралығындағы асыраушылар үшін бұл көрсеткіш 0,9 пайыздық тармаққа төменірек болады. Дереккөз: Дүниежүзілік банк. Ескертпе: 1. Зейнетақы түріндегі үй шаруашылықтарының кірісінің салыстырмалы түрде өзгеруі статистикалық тұрғыдан айтарлықтай әсер етпейді, өйткені ол ауқымды әсер ететін «үй шаруашылығы түрі: зейнеткерлер» айнымалысы ретінде көрсетілген. 47 5-тарау. САЛЫҚ- БЮДЖЕТ САЯСАТЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 48 5-тарау. Салық-бюджет саясаты Кедейліктің қысқаруы негізінен экономикалық өсуге байланысты болды, ал салық-бюджет саясаты эко- номикалық өсудің кірістерін қайта бөлуде шектелген қызмет атқарды. Салық-бюджет саясаты ке- дей және осал үй шаруашылықтарын әлеуметтік көмекпен қамтуда шешуі рөл атқаруы мүмкін, бұл әсіресе экономикалық өсудің баялауы кезеңдерінде аса маңызды болады. Тұрғындардың кедей және осал топтарының өмірлерінің әр алуан салаларына теріс әсер ететін экономикалық тоқыраудың пропорци- оналды емес әсерлерін сезіну ықтималдығы жоғары. Әлеуметтік трансферттер мен субсидияларды кедей және осал үй шаруашылықтарына бағыттау арқылы мемлекет тиімді нәтижелерге қол жеткізе алады. 2021 жылдың соңында Қазақстанда шамамен 1,6 миллион адам кедей деп саналды. Кедейліктің қысқару қарқыны баяулап жатқандықтан, саясаткерлер өсімді ынталандыру талпыныстарын жандандырып, мұндай өсімнен түсетін кірістерді табыс көзі әралуан тұрғындардың барлық топтары арасында бөлуді қамтамасыз етуі қажет. Бұл бөлімде әлеуметтік шығыстарға баса назар аудара отырып, Қазақстанның салық-бюджет саясаты сарапталады. Онда кедейлік пен теңсіздікке салықтардың, трансферттер мен субсидиялардың қаншалықты әсер ететіндігі талқыланады, ол өз кезегінде салық-бюджет саясатының әсерін көруге мүмкіндік береді. 5.1-қосымша . Салық-бюджет саясаты кедейлік пен теңсіздікті қалай төмендетеді Салық-бюджет саясаты кірістерді бөлу тәсілдерін өзгертуде маңызды рөл атқаруы мүмкін. Бұл үкіметтің маңы- зды қажеттіліктері қанағаттандырумен қатар кедейлік пен теңсіздікке ауқымды әсер ететін ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз ету үшін де қолданылатын негізгі құралдарының бірі. Үкімет салық-бюджет саясатын мемлекеттік шығыстарды қаржыландыруға қажетті түсімдерді алу үшін пайдаланады. Тікелей және жана- ма салықтар, субсидиялар, зейнетақылар және басқа да тікелей трансферттер бойынша саяси шешімдер, сондай-ақ мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау шығындары адамдардың табысы мен өмір сүру деңгейіне жеке және жиынтық әсер етеді. Әр түрлі елдердегі саясаттың осы бағыттарының әртүрлі комбина- циясы қайта бөлудің әртүрлі нәтижелеріне әкеледі. Салық - бюджет саясаты сол сияқты кедей және осал үй шаруашылықтарын кіріс дағдарыстарының теріс мәнді салдарынан құтқаруы мүмкін және денсаулық пен білім алуға деген теріс салдардың алдын алуға көмектеседі. Салық-бюджет саласының араласуынсыз бұл салалардағы алғашқы сәтсіздіктер адамдардың өз тұрмыс-тір- шілік үшін ақша табу қабілеттеріне түпкілікті әсер ететін салдарларға алып келуі ықтимал. Экономикалық дағдарыс кезінде салық-бюджет саласы бойынша үкімет тарапынан қабылданатын шешімдер, тұрғындар- дың осал топтарына қажетті қолдау көрсету арқылы олардың тіршілігін жақсартса, екінші жағынан кедей- ліктің деңгейін одан сайын жоғарылатып, экономикалық теңсіздікті күшейтуі де мүмкін. Шикізат тауарларын сатудан түсетін кірістерге бағынышты елдер шикізаттың үнемі құбылып тұратын бағаларына ерекше тәуелді. Бұл осалдық мұнай бағаларының жоғарылау кезеңінде жинақталған бюджеттік резервтері жоқ жағдайлар- да, мемлекеттің экономикалық дағдарыстарға адекватты түрде жауап қату қабілетін шектейді. Мұнай баға- ларының төмендеуі әсерінен үкімет шығындарды қысқартқан сәтте, әлеуметтік қорғау жүйелері жеткілікті дәрежеде тиімді болмаса, осал топтар ерекше зардап шегеді. Оның үстіне үкімет ресурстарды өндіру жоба- ларынан тыс мақсаттарға жұмсаса, экономикалық өсу қарқыны баяулай түседі. Дереккөз: Дүниежүзілік банк, 2022b; 2022d. 5-ТАРАУ. САЛЫҚ-БЮДЖЕТ САЯСАТЫ 49 5.1-сурет. Салық-бюджет саясатының теңсіздікке әсері, 2021 жыл 0,45 0,4055 0,4 0,35 0,315 0,337 0,3 0,273 0,306 0,25 0,2 Нарықтық табыс Иемденетін табыс Тұтынылатын табыс Түпкілікті табыс және зейнетақы (НТЗ)) Мемлекеттік трансферт ретінде Кейінге қалдырылған табысретінде жасына байланысты берілетін зейнетақы жасына байланысты зейнетақы Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы 2021 года. Ескертпе: Нарықтық табыс = салық-бюджет саясатының кез-келген шарасына дейінгі табыс. Иемденетін табыс = нарықтық табыс + зейнетақылар – тікелей салықтар + трансферттер. Тұтынылатын табыс = иемденетін табыс – жанама салықтар + субсидиялар. Түпкілікті табысқа заттай нысандағы білім алу мен денсаулық сақтауға жұмсалатын шығындар енеді. 5.2-сурет. Түрлі мемлекеттердегі салық-бюджет саясатының Джини коэффициентіне әсері 20 19,1 17,2 16,9 14,8 14,3 13,7 13,5 12,8 12,8 15 12,5 12,1 11,6 11,4 10,6 10,5 10,4 10,3 10,2 10,1 10,0 10,0 9,0 8,8 8,4 10 8,0 7,5 7,1 7,1 7,0 6,8 6,7 6,7 6,5 6,4 5,6 5,4 5,2 4,9 4,8 4,4 4,4 4,2 3,7 3,6 3,5 3,5 3,4 2,8 5 2,3 2,3 1,6 1,2 0,7 0 CRI CIV IRN TJK NIC SLV ESP BLR IND PER IDN ALB JOR LKA PRY LSO ZAF TZA BFA RUS POL ETH EGY KAZ CHL BOL TUR BRA USA ECU COL URY KEN UKR VEN PAN ARG HRV TUN TGO UGA MEX GHA ROU ZMB SWZ ARM GTM HND BWA NAM COM DOM Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының Қазақстандағы бағалауы, салық-бюджеттік қайта бөлу бойынша CEQ ақпараттық орталығының дерекқорынан алынған өзге мемлекеттердің нәтижелері: Визуализация құралдары, CEQ институты («Теңдікке ұмтылу»), Тулейн университеті, Жаңа Орлеан, https://commitmentoequity.org/datavisualization/. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 50 Салық-бюджет жүйесінің кедейлік пен теңсіздікке әсері шектеулі Осы бөлімде ұсынылған сараптамада әл-ауқаттың біріктірілген көрсеткіші ретінде кірістер алынады. Бұдан бұрынғы бөлімдерде кедейлік пен теңсіздік үрдістерін анықтау үшін тұтыну пайдаланылған болатын. 5.1-су- ретте көрсетілгендей Қазақстанның салық-бюджет саясаты кірістердегі теңсіздікті қысқартуға мүмкіндік берді. Салық-бюджет саясатының қандай да бір шараларының әсерін есепке алғанға дейін (суретте «нарықтық кіріс» ретінде белгіленген), Джини коэффициенті 0,406-ға тең болды. Зейнетақыларды есепке алғаннан кейін коэффи- циент 0,337-ге дейін төмендейді. Бұл зейнетақылар кірістердегі теңсіздіктерді қысқартады дегенді білдіреді. Дәл осы жағдай салықтар мен трансферттер жағдайында да қайталанады: оларды есепке алған кезде коэффициент 0,306-ға дейін төмендейді (олар «иемденетін табыс» ретінде белгіленген). Жанама салықтар мен субсидиялар аз көлемдегі теңсіздікке әкеледі (0,315-ке дейін, олар «тұтынылатын табыс» деп белгіленеді). Заттай нысандағы білім алу мен денсаулық сақтауға жұмсалатын шығындар деңгейлестіруші әсер етеді, бұл Джини коэффици- ентінің 0,273-ке дейін төмендеуіне әкеледі. Осылайша, жалпы алғанда салық-бюджет интервенциялары Джини коэффициентінің 0,337-ден 0,273-ке дейін немесе шамамен 0,064 пайыздық тармаққа дейін төмендеуіне себеп болады. Зейнетақылар мемлекеттік трансферттер ретінде қарастырылған жағдайда салық-бюджет саясатының қайта бөлу әсері 0,132-ге дейін көтеріледі. Бұл сараптама теңсіздікті қысқарту алдымен білім алу мен денсаулық сақтауға жұмсалатын әлеуметтік шығындардың ауқымды деңгейлестіруші әсерімен байланысты екендігін көрсе- теді. Тікелей салықтар мен трансферттер де деңгейлестіруге септігін тигізіп, теңсіздікті жоғарылататын жанама салықтардың әсерін жоюға көмектеседі. Алайда, Қазақстандағы салық-бюджет саясатының үлестіру әсері ұқсас талдау жүргізілген орташа табыстан жоғары деңгейі бар басқа елдермен салыстырғанда төмен болып табылады. Испания, Құрама Штаттары, Мек- сика мен Польша сияқты елдердегі салық-бюджет саясатының айтарлықтай әсерінің болуы осы саясаттың ресур- старды қайта бөлу мен инклюзивті өсуге ықпал етудегі әлеуетін танытады. Салық- бюджетінің әсерінен Джини коффициентінің ең жоғары абсолютті төмендеуі Испанияда (0,172 Джини тармағы), АҚШ-та (0,148) және Поль- шада (0,121) байқалады, ал Қазақстанда бұл көрсеткіш 0,064 Джини тармағына тең. Жалпы, Қазақстанның салық-бюджет саясаты кедейлік деңгейін төмендетуді қамтамасыз етеді. Жинақтаушы зейнетақылар мемлекеттік трансферттер ретінде қарастырылған кезде, салық-бюджет саясаты салықтар төлен- геннен және трансферттер алынғаннан кейін кедейліктің айтарлықтай төмендеуін (22,5 пайыздан 18,6 пайызға дейін) қамтамасыз етеді (5.3-сурет). Алайда, егер зейнетақы кейінге қалдырылған табыс болып саналса, онда са- лық-бюджет саясаты кедейлік деңгейінің 13,9 пайыздан 18,3 пайызға дейін өсуіне әкеледі. Кедейлік ауқымының ең үлкен өсуі регрессивті жанама салықтармен байланысты, бұл елдер арасындағы жалпы үрдіс. Салыстырмалы елдерде тұтынылатын кірістер бойынша кедейлік деңгейі қолда бар кірістерге қарағанда жоғары болғанымен, жанама кедейлік салықтарының әсері салыстырмалы түрде қалыпты. Тікелей трансферттер төменгі децильдегі үй шаруашылықтары толықтай салық-бюджет жүйесінің таза алушы- лары болып табылатындығын көрсетеді, мұны бөлу децильдері бойынша салық-бюджет интервенцияларының әсерін сараптаудан да байқауға болады (нарықтық табыс және зейнетақы үлесі ретінде) (5.4-сурет). Сонымен қатар, білім беру және денсаулық сақтау саласындағы трансферттер айқын прогрессивті сипатқа ие, ал пайда төменгі децильдерде салыстырмалы түрде көп шоғырланған. Бұл заттай трансферттер бөлудің төменгі жағын- дағы фискалдық саясаттың әсерін күшейтеді және түпкілікті кірістегі теңсіздіктің күрт төмендеуін түсіндіреді. Тек ақшалай трансферттер екінші және жоғары кірісті үй шаруашылықтары үшін салық ауыртпалығын өтеу үшін жет- кіліксіз болады. Бірақ заттай трансферттермен бірге олар табысы төмен үй шаруашылықтарының соңғы жағдай- ына күшейтетін әсер етеді, бұл үй шаруашылықтарын алғашқы бес децильден таза фискалдық алушыларға ай- налдырады. 6 және одан жоғары децильден бастап үй шаруашылықтары фискалдық жүйенің таза төлеушілері болып табылады. Алайда салық-бюджет саясатының түрлі шараларының арасында елеулі айырмашылықтар бар (5.5-сурет): • Тікелей трансферттер кедейлік шегінен төмен тұратын халықтың үлесін 6,4 пайыздық тармаққа төмен- детеді, бұл кезде жарналар арқылы төленетін жасына байланысты зейнетақы кейінге қалдырылған табыс ретінде қарастырылады. Жарналар есебінен төленетін жасына байланысты зейнетақылар трансферттер ретінде қарастырылған жағдайда олардың әсері шамамен 10,5 пайыздық тармаққа жоғарылайды. 5-ТАРАУ. САЛЫҚ-БЮДЖЕТ САЯСАТЫ 51 5.3-сурет. Салық-бюджет саясатының кедейлікке әсер етуі, 2021 жыл 25 22,5 20 18,6 15 13,9 10 12,1 5 0 Нарықтық табыс (НТ) Қолдағы табыс Тұтынылатын табыс Мемлекеттік трансферт ретіндегі Кейінге қалдырылған табыс ретіндегі жасына байланысты зейнетақы жасына байланысты зейнетақы Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы 2021 года. Ескертпе: Нарықтық табыс = салық-бюджет саясатының кез-келген шарасына дейінгі табыс. Қолдағы табыс = нарықтық табыс + зейнетақылар – тікелей салықтар + трансферттер. Тұтынылатын табыс = қолдағы табыс – жанама салықтар + субсидиялар. 5.4-сурет. Нарықтық табыс және зейнетақы үлесі түріндегі таза салық-бюджет позициясы 250 200 150 100 50 0 -50 -100 Ең 2 3 4 5 6 7 8 9 Ең кедейлер байлар Тікелей салықтар Тікелей трансферттер Жанама салықтар Жанама субсидиялар Заттай түрде Нетто сомасы Ақшалай төлемдер Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 52 • едейлікке жинақтаушы зейнетақылар, базалық зейнетақылар, балаларға берілетін жәрдемақылар және К мемлекеттік жәрдемақылар, айтарлықтай әсер етеді, олар кедей халықтың үлесін сәйкесінше 4,4, 4,1, 1,6 және 1,4 пайыздық тармақтарға азайтады. • Атаулы әлеуметтік көмектің әрбір бағдарламасының жекелеген әсерлері айтарлықтай көп емес.6 Тіпті олар- дың табысы төмен үй шаруашылықтарына бағытталғанына қарамастан олардың бюджеттері зейнетақы бюджеттерінен әлдеқайда төмен болады. Жанама салықтар тікелей салықтарға қарағанда кедейліктің жалпы өсуіне алып келеді (кедейліктің 3,7 пайы- здық тармаққа артуы). Қосымша құн салығы кедейлікті шамамен 3,5 пайыздық тармаққа арттырады. Медици- налық сақтандыру және әлеуметтік салық сияқты басқа салықтар аз әсер етеді. Жеке табыс салығы мен мүлік салығы кедейлікке аса шектеулі әсер етеді. Жетілдірудің бірнеше бағыттары салық-бюджет жүйесінің бөлу әсерін жоғарылатуда пайдалы болуы мүмкін: • Т абыстарды жинақтау Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) мемлекеттерінің ішінде ең төмені болып саналады. 2021 жылы ЭЫДҰ мемлекеттерінде ЖІӨ 34,1 пайыз болса, Қазақстанда салық үлесі 14,1 пайызға тең болды. Бұл денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік трансферттерді қоса есептегенде, мемлекеттік шығындардың нұсқаларына әсер етеді. • Т абыстардың айтарлықтай бөлігін қамтитын жеке табыс салығы белгіленген мөлшерлеме бойынша алынады. Көрсеткіштері ең жақсы көптеген елдерде аталмыш салық табыс деңгейіне қарай жоғарылайтын үдемелі мөлшерлемеге сәйкес алынады. • Жанама салықтар салық түсімдерінің салыстырмалы түрде ауқымды үлесін қамтиды. Мұндай регрессивті са- лықтар табыстары төмен үй шаруашылықтарына көп салмақ салады, осылайша салық-бюджет жүйесінің қайта бөлу әлеуетін төмендетеді. Әлеуметтік көмек бағдарламалары әдетте санаттық сипатқа ие және әдетте, кедейліктің ұшырауы мүмкіндігі жоғары мүгедектері бар немесе қарттары бар үй шаруашылықтары немесе көп балалы отбасылар сияқты нақты топтарға бағытталған. Санаттық мақсатты жүзеге асыру қажеттілікті тексеретін бағдарламаларды іске асыру- дан оңайырақ болуы мүмкін болса да, алып тастау және қосу қателері көбірек болуы мүмкін. Жалпы алғанда, Қазақстандағы әлеуметтік көмек жүйесінің мақсаты әділдік емес (тұлғалардың түрлі өмір сүретінін есепке ала отырып, қажеттілігі бар адамдарға қосымша ресурстар беру), теңдік (тұлғалардың мүмкіндіктері мен қажеттілік- терінен тыс барлығына бірдей көлемдегі ресурстар мен мүмкіндіктер беру) болып табылады. Атаулы әлеумет- тік көмек бағдарламасы ең тиімді саналады, алайда оның қамтуы шектеулі: оны алу құқығы табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70 пайызынан төмен үй шаруашылықтарына ғана берілген. Бұл бағдарлама тек ең кедей 3 пайыз адамдарға арналған дегенді білдіреді. Есепке алмау қателіктері болжамды бенефициарлар немесе көмекке мұқтаж адамдар қолдауды ала алмаған жағдайда орын алады, бұл жүйені тиімсіз етеді. Есепке алу қателіктері немесе жылыстау қажетсіз бенефициарлар немесе көмекке мұқтаж емес адамдар қолдауға ие болған жағдайда болады, бұл жүйені ысырапшыл етеді. 6 Есепте әлеуметтік көмектің мынадай анықтамасы қолданылады: әлеуметтік көмек бағдарламалары ақшалай немесе заттай түрдегі сақтандырылмаған трансферттер болып табылады және әдетте кедей және осал топтарға арналған. Мемлекеттік бағдарламаларды неғұрлым егжей-тегжейлі санаттау қосымшада келтірілген 5-ТАРАУ. САЛЫҚ-БЮДЖЕТ САЯСАТЫ 53 5.5-сурет. Салық-бюджет саясатының кедейлікке болмашы әсер етуі Тікелей трансферттер - Барлығы 6,4% Базалық зейнетақы (әлеуметтік көмек) 4,4% Жинақтаушы зейнетақылар 4,1% Балаға берілетін жәрдемақы 1,6% Мемлекеттік жәрдемақылар 1,4% Жанама субсидиялар – Барлығы 0,5% Коммуналдық қызметтерді субсидиялау 0,4% Әлеуметтік мемлекеттік жәрдемақылар 0,4% Стипендиялар 0,2% Атаулы әлеуметтік көмек 0,1% Отынды субсидиялау 0,1% Өзге трансферттер 0,0% Тұрғын үй субсидиялары 0,0% Алкоголь өнімдеріне акциздер 0,0% Темекіге акциздер -0,1% Отынға акциздер -0,1% Меншікке салынатын салық -0,1% Импорттау тарифтері -0,4% Әлеуметтік салық -0,5% Аударымдар – әлеуметтік -0,6% Аударымдар – медициналық сақтандыру -0,7% Аударымдар – зейнетақылар -0,8% Жеке табыс салығы -0,8% Тікелей салықтар – Барлығы -1,9% ҚҚС -3,5% Жанама салықтар - Барлығы -3,7% -6,0% -4,0% -2,0% 0,0% 2,0% 4,0% 6,0% 8,0% Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы 2021 года. Ескертпе: ЖТС = жеке табыс салығы; ӘК = әлеуметтік көмек; ҚҚС = қосымша құн салығы. 5.6-сурет. Трансферттерден түсетін пайданың децильдер бойынша әлеуметтік көмек көрсетуге әсер етуі, 2021 жыл 90% 80% 80% 70% 60% 50% 40% 29% 31% 30% 25% 23% 16% 20% 13% 11% 7% 10% 0% Атаулы Балаға Мем. Әлеуметтік Степен- Тұрғын Базалық Барлығы Базалық әлеуметтік берілетін жәрдемақы мем. диялар үй субси- зейнетақы зейнетақысыз көмек жәрдемақы жәрдемақы диялары барлығы дециль 1 дециль 2 дециль 3 дециль 4 дециль 5 дециль 6 дециль 7 дециль 8 дециль 9 дециль 10 Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 54 Ақырында, әдетте регрессивті болып табылатын жанармай мен коммуналдық субсидиялар көп болып қала береді. Қазақстанда өндірілетін жанар-жағар майды субсидиялау үшін ауқымды ресурстар шығындалады, бұл ресурстарды тиімсіз түрде бөлуге әкеліп соғады. 2021 жылы өндірілетін жанар-жағар майға бөлінген субси- дия көлемі 2,8 пайыз ЖІӨ-не бағаланды (Дүниежүзілік банк, 2022c); мұндай субсидиялар, әдетте, бай үй ша- руашылықтарына пайда әкеледі. Салық-бюджет саясаты регрессивті субсидияларды жанар-жағар май мен үй шаруашылықтарын қолдауға қайта бағыттауда маңызды рөл атқарады. Атаулылықты арттыру арқылы тиімділікті арттыру Әлеуметтік шығындардың тиімділігі айтарлықтай жоғарылауы мүмкін. Табысы ортадан жоғары өзге мемлекет- тердегі 1,8 пайызбен салыстырғанда Қазақстан әлеуметтік көмек бағыты бойынша төлемдер төлеу үшін ЖІӨ-нің 2,8 пайызын жұмсайды. Алайда табыстары ортадан жоғары және жоғары елдермен салыстырғанда, Қазақстан- ның әлеуметтік көмек жүйесі аса тиімді емес. Табысы жоғары елдердің бірқатары салықтардың кедейлікке әсерін әлеуметтік көмектің атаулы бағдарламалары және қызмет көрсетудің тиімді жүйелері арқылы орнын толтыра алады. Әлеуметтік көмек көрсетуге арналған трансферттерді санаттандырылған критерийлерден мұқтаждық крите- рийлеріне қайта құрылымдау кедейлікті жоюға септігін тигізеді. Қолданыста бар жүйе әр бағытты және ашық болғанымен, ол негізінен адамдардың жекелеген санаттарын қолдайды және халықтың ең осал топтарына ті- келей бағытталмаған. 2021 жылы әлеуметтік көмек трансферттерінің 14 пайызы ғана кедейлердің 10 пайызы- на берілген (базалық зейнетақы есепке алынбаса, 31 пайыз). Отбасының цифрлық картасын енгізу кедей және осал адамдарды нақты табу үшін үлкен мүмкіндіктер береді және табысы төмен отбасыларға қолдау көрсетуге септігін тигізеді. Мүгедектігі бойынша жәрдемақылар, көп балалы отбасылар және жасына байланысты жалпыға бірдей базалық зейнетақы сияқты жәрдемақыларды бірыңғай атаулы әлеуметтік көмек бағдарламасына біріктіру тиімділікті арттырып, мұқтаж адамдарға анағұрлым елеулі қолдау көрсетуді қамтамасыз ете алады. Отбасының цифрлық картасы отбасылардың осалдығын автоматты түрде бағалау бойынша Үкіметтің тал- пыныстарын оңтайландырады, оның ішінде мемлекеттік интернет платформаларға қолжетімділігі жоқ адамдарды да есепке алуға мүмкіндік береді. Оның жұмысы өте қарапайым: әлеуетті бенефициарлар қыз- метті алуға келісім беру үшін мәтіндік хабарламалар арқылы байланысады. Келісім алынғаннан кейін әлеу- меттік жәрдемақылар, төлемдер немесе қолдаудың өзге де түрлері және қаржы бірден бенефициарлардың банк шоттарына аударылады. Бұл бастама түрлі жіктерді қамтитын, гендерлік аспектілерді есепке алатын халықты әлеуметтік тұрғыдан қолдаудың тиімді механизмі болып табылады. Қазақстанның әлеуметтік кодексіне енгізілгеннен кейін жоба карталардың дерекқорларына 6 милионнан астам отбасы туралы ақпаратты ойдағыдай енгізді. Мұндай ин- теграция нақты уақыт режимінде деректерді пайдалана отырып, мемлекеттік қаражатты бөлудің тиімділі- гін және әлеуметтік көмек көрсетудің атаулылығын айтарлықтай арттырады. Қазақстанда тұтынылатын табыстардың деңгейіндегі айырмашылықтар шамамен 4,8 пайызды құрайды. Оны еңсеру үшін мінсіз атаулылық шарттарында 2021 жылы ЖІӨ-нің 0,4 пайызын бөлу қажет болды. 2021 жылы Қа- зақстанда әлеуметтік көмектің үш бағдарламасына ЖІӨ-нің 2 пайызы бөлінді: негізгі зейнетақы, балаға берілетін жәрдемақы және мүгедектік бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы. Бұл бағдарламалар санаттылық және әмбебап сипатта болады. Әлеуметтік көмек көрсетуге арналған осы трансферттерді шоғырландыра отырып және әмбебап трансферттер ұсынбай, табысы төмен үй шаруашылықтарына бағдарлана отырып, Қазақстан кедейлікті әлеуетті түрде жоя алады. Мұндай жүйені басқару операциялық тұрғыда күрделі болып көрінгенімен, бірыңғай трансферттік сомаларды пайдалануды көздейтін балама тәсілдерді қолдану кедейлік ауқымын айтарлықтай қысқартуы мүмкін. Мәселен, модельдеу нәтижелеріне сәйкес аталмыш уақытта табыстарды бөлу шкаласы бой- ынша жоғарғы 60 пайыз адамдар алып отырған әлеуметтік көмектерге берілетін трансферттерді қайта бөлу арқылы кедейлікті 18 пайыздан (тұтынылатын табыс бойынша) 5 пайызға дейін төмендетуге болады. 55 6-тарау. АДАМИ КАПИТАЛ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 56 6-тарау. Адами капитал Адами капиталды жинақтау кедейлікті жою және орта таптың үлесін арттыру үшін қажет өсу мен құрылымдық өзгерістерді жеделдетудің кілті болып табылады. Білім деңгейі адамдардың экономика- лық ұтқырлығына айтарлықтай әсер етеді (Нараян және басқалар, 2018 жыл). Қазақстанда білімге қолжетімділік жалпыға ортақ болғанымен, оның сапасы мен теңдігі әлі де алаңдаушылық туғызуда. Адами капитал индексі көрсеткендей, Қазақстандағы балалар өздерінің өнімділік әлеуетінің небәрі 53- 64 пайызын әртүрлі табыс деңгейлері бар топтар арасындағы елеулі айырмашылықтармен іске асыра- ды. Экономикалық әдебиеттерде адами капиталды нығайтусыз елдер тұрақты және инклюзивті эко- номикалық өсуге қол жеткізе алмайтындығы және цифрлық технологияларға негізделген болашақтың жоғары білікті жұмыс орындарында жұмыс істеу үшін Еңбек ресурстарын жеткілікті түрде дайындай алмайтындығы туралы нұсқаулар бар. Қазақстанның 2000-шы жылдардағы тұрақты экономикалық өсуі әл-ауқаттың айтарлықтай жақсаруына алып келді, оны теңсіздік пен кедейлік деңгейінің төмендеуімен қатар үй шаруашылықтарының нақты жалақысы мен табысының артуынан көре аламыз. Алайда 2014 жылдан бастап экономикалық өсу баяулады, жылдық өнімділік теріс мәнге айналып, жылына 2,3 пайыздық тармаққа төмендеуді жалғастырды. Өндірілетін отынға негізделген экономикалық модельден мемлекеттің тәуелділігін төмендету үшін экономикалық ауысу орындалуы тиіс (Агай- даров және басқалары, 2024 жыл). Адами капиталдың дағдыларын жоғарылату мен күшейтумен толықтырылған бұл ауысу экономикалық өсуді ынталандыруы мүмкін (Дүниежүзілік банк, 2022a). Кедейліктен шығу үшін адами капиталдың барлық аспектілері маңызды болғанымен, бұл бөлімде Қазақстандағы білім беру сапасы және білім беру сапасына тең дәрежедегі қолжетімділіктің болуына ерекше назар аударылған Адами капитал білім беру, денсаулық, дайындық пен қабілеттерден құралатын адамдардың дағдылары мен жинақталған тәжірибелері ретінде анықталады. Ол адамдардың өнімділігі және ақша табу қабілеттерін анықта- уға көмектеседі, ал ол өз кезегінде олардың экономикалық өсуге қосатын үлесіне және кедейліктен құтылу қа- білетіне әсер етеді. Экономикалық әдебиетте адамның білімінің деңгейі мен оның ақша табу қабілетінің ара- сында аса мықты байланыс барлығы көрсетілген. Бұл ретте білім берудің жоғары деңгейі әдетте нақты жұмыс перспективаларын, жоғары кірістерді және тұрақты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді, осылайша кедейлік қаупін азайтады. Қазақстанда, көптеген басқа елдердегідей, білім беру жетістіктері экономикалық қауіпсіздікпен едәуір дәрежеде корреляцияланады. Регрессиялық талдау көрсеткендей, жоғары білімі бар асыраушылары бар үй шаруашылықтары 6 пайыздық тармаққа аз кедей болады, ал 11 пайыздық тармақ орта тапқа көбірек түседі, сондықтан экономикалық қауіпсіздігі жоғары болады (6.1-сурет, b панелі). Адами капиталды дамыту өнімділікті арттыруда, өсуді ынталандыруда, ұтқырлықты қамтамасыз етуде және сайып келгенде, кедейлік пен теңсіздікті төмендетуде қажетті тұрақтылықты жоғарылатуда шешуші рөл атқа- рады. Жоғары білімнің болуымен өлшенетін адами капиталды жинақтау Қазақстандағы өнімділіктің жоғары дең- гейімен оң мәнді байланыста қарастырылады (6.1-сурет, а панелі). Алайда 2010 жылдан бастап құрылған жаңа жұмыс орындарының тек 13 пайызы ғана өңдеу өндірісі, қаржы, ғылым және ақпараттық сектор секілді еңбек өнімділігі жоғары салаларға тиесілі. Оның үстіне білім беру, сумен қамтамасыз ету, қонақ үй бизнесі, денсаулық сақтау және мемлекеттік басқаруды қоса есептегенде жаңа жұмыс орындарының үштен бірі еңбек өнімділігі төмен салаларда құрылды. Қазақстан адами капиталды дамытуда бірқатар ілгерілеуге қол жеткізсе де, бірнеше салаларда қосымша жетіл- діруге қажетті қорлар бар. Орта біліммен қамтамасыз ету және сауаттылық деңгейі 100 пайызға жақындап қалға- нымен, білім деңгейі кедейліктің мәртебесін анықтайтын маңызды фактор болып қалып отыр. Кедейлік деңгейі білім деңгейі төмен адамдардың арасында жоғары болды және осы үрдіс әлі де жалғасып келе жатыр. 2006 жылы бастауыш мектептің білімі ғана бар тұлғалар арасында кедейлік деңгейі 65 пайызды және жоғары білімі бар адамдар арасында 30 пайызды құрады. Бұл теңсіздік білім деңгейі төмен адамдар арасында 65 пайыздан 16 пайызға дейін және білімі жоғары адамдар арасында 30 пайыздан 6 пайызға дейін төмендеді. 6-ТАРАУ. АДАМИ КАПИТАЛ 57 6.1-сурет. Қазақстандағы адами капиталды жинақтау b. Кедейлік және орта класқа тиесілік a. Еңбек өнімділігі және білім беру детерминанты 80% Қаржы және сақтандыру Жоғары оқу орындары түлектерінің үлесі 70% Мемлекеттік басқару Кәсіптік және ғылыми қызмет Білім беру Ақпараттық 60% технология және байланыс Орта класс 10,8% Өнер және развлечения Жылжымайтын 50% мүлікпен операциялар Денсаулық Әкімшілік және сақтау қосалқы қызметтер 40% Қызметтердің Электр-энергиясымен жабдықтау басқа да түрлері Өңдеу Сауда Сумен Құрылыс өнеркәсібі 30% жабдықтау Тасымалдау Орналастыру және қоймалау және тамақтандыру 20% Кедейлер -6,2% Ауыл шаруашылығы 10% 0% 0 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 -10,0% -5,0% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% Еңбек өнімділігі Дереккөзs: Панель а: «Еңбек ресурстарын дамыту орталығы» АҚ, 2022 жыл. Панель b: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк мамандарының бағалауы. Ескертпе: Панель b. Пробит-регрессияны құрастыру нәтижелері жақшаларда көрсетілген орта квадратты қателері бар кестелерде көр- сетілген. 2011 жылдан 2021 жылға дейінгі мәліметтер салыстырылған. Коэффициенттер 1% пайыздық деңгейде маңызды болып табылады. Регрессияға келесі бақыланатын айнымалылар енеді: жыныс, жас, табыс көзі, отбасыдағы жұмыс жасайтын мүшелерінің саны, үй шару- ашылығы көлемінің өзгеруі, отбасы түрі, асыраушының жұмыспен қамту жүйесіндегі мәртебесі, жылы және аймақтық бекітілген әсерлер. 6.2-сурет. Қазақстан бойынша және ЭЫДҰ бойынша орташа PISA баллдары, 2009–2022 a. Математика b. Оқылым c. Жаратылыстану ғылымдары 510 510 510 489 487 498 498 489485 490 490 493 490 492 490 487 491 490 476 491 472 470 470 470 450 432 450 450 423 425 425 423 430 430 430 405 410 410 393 410 400 397 390 387 386 390 390 390 370 370 370 350 350 350 2009 2012 2015 2018 2022 2009 2012 2015 2018 2022 2009 2012 2015 2018 2022 Қазақстан ЭЫДҰ Қазақстан ЭЫДҰ Қазақстан ЭЫДҰ Дереккөз: 2022 жылғы PISA деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: ЭЫДҰ = Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы; PISA = Халықаралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау бағдарламасы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 58 Білім беру сапасы Әлеуметтік - экономикалық топтар арасында білімнің сапасына қатысты айтарлықтай айырмашылықтар бар. Дүниежүзілік банк сарапшылары әзірлеген Адами капитал индексіне (АКИ) сәйкес, Қазақстанда оқушылар 13,7 жыл білім алады, ал бұл ЭЫДҰ мемлекеттеріндегі орташа көрсеткіштен жоғары. Алайда оқу нәтижелеріне ен- гізілетін түзетулерден соң оқудың күтілетін ұзақтығы 9,1 жылға дейін қысқарады. АКИ-дің әлеуметтік сараптауы ең жоғары және ең төмен децильдердегі балалардың арасында үйлестірілген тест баллдары бойынша әжептәуір айырмашылықтар бар екендігін көрсетті. Ең ауқатты квинтильдің балалары, болжамға сәйкес өзінің өнімділік әлеуетінің 64 пайызына жеткенде, ең кедей квинтильдің балалары тек 53 пайызға қол жеткізе алады. Одан басқа адами капиталда да аймақтық өзгешеліктер байқалады, бұл кезде АКИ балдары Атыраудағы 0,57-ден Астана- дағы 0,69-ға дейін құбылады. ЭЫДҰ-ның Халықаралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау бағдарламасы (PISA) шеңберінде сынақтан өткен қазақстандық оқушылардың үлгерімі оқу нәтижелерін арттыру үшін елеулі әлеуеттің барлығын көрсе- теді. 2022 жылы оқушылар математика бойынша орташа есеппен 425 балл жинады, бұл максималды көрсеткіш болып табылатын 625 баллдан аз және ЭЫДҰ бойынша орташа балл ретінде қабылданған 472 баллға тең (6.2 сурет). Оқу сауаттылығы бойынша көрсеткіштер бұдан да төмен, мұнда оқушылар 386 балл жинады, бұл ЭЫДҰ бойынша орташа деп қабылданған 476 баллдан айтарлықтай төмен. Барлық пәндер бойынша тест баллдары 2012 жылдан бері өзгеріссіз қалып отырса керек. Теңдік жоғарылағанына қарамастан, ең кедей және ең бай үй шаруашылықтарының балалары арасындағы ор- таша тест баллдары айтарлықтай өзгереді (6.3-сурет). 15 жасар балалардың оқу нәтижелерінде әлі де бірқатар теңсіздіктер анықталып отыр, бұл оқушылардың әлеуметтік - экономикалық мәртебесіның, жынысының, мек- тептердің орналасу аймағымен әртүрлі болуымен түсіндіріледі. Ең кедей топтағы оқушылармен салыстырғанда, табысы ең жоғары топтың оқушылары ұдайы деңгейде жоғары баллдарға ие болады. Оқушы қыздар ұлдарды оқуда басып озады, ал қалалық мектептерде оқитын оқушылар ауылдық мектепте оқитын оқушыларға қараған- да жақсырақ нәтижелер көрсетеді. Аймақтардағы PISA баллдарындағы айырмашылықтар 2009 жыл мен 2018 жылдар аралығында қысқарғанымен, жыныспен және әлеуметтік - экономикалық мәртебеге байланысты айыр- машылықтар керісінше ұлғая түсті. Білім беру сапасында да аймақтық айырмашылықтар сақталып отыр. Қалалық мектептерде оқитын оқушылар әдетте ауылдық мектептерде оқитын оқушыларға қарағанда жоғарырақ нәтижелер көрсетеді (6.4-сурет). Әрбір пән бойынша тест нәтижелері аймақтағы кедейлік деңгейімен теріс байланыста болады, яғни аймақтағы кедей- ліктің үлесі өскен сайын тесттердің орташа баллдары төмендей береді. Оның үстіне Алматы мен Астана қалала- рында оқитын оқушылар елдің өзге бөліктеріндегі оқушылармен салыстырғанда әлдеқайда жақсырақ оқиды. Және керісінше, 2021 жылы кедейлердің төрттен бірі тіршілік еткен Түркістан облысында барлық пәндер бойын- ша төмен үлгерім көрсеткіші тіркелген. Қазақстандық 15 жасар оқушылардың жартыға жуық бөлігі функционалды сауаттылық стандарттарына сәйкес келмейді (6.5-суретте көрсетілгендей, PISA 2 деңгейі). Білім сапасы кедейлік статистикасымен бірдей көріністі көрсетеді: 2012 жылға дейін айтарлықтай жақсартулар, содан кейін тоқырау кезеңі, содан кейін 2022 жылға дейін төмендеу болады. Барлық пәндер бойынша білім деңгейі төмен болып қалады. Математика бойынша оқушы- лардың 50 пайызы үлгермесе, жаратылыстану ғылымдары және оқу сауаттылығы бойынша - сәйкесінше 45 және 64 пайыз оқушылардың үлгермеушілігі байқалады. 2022 жылы оқушылардың тек 2 пайызы ғана математика пәні бойынша жоғары деңгейді көрсете алды, бұл 2009 жылмен салыстырғанда минималды өсу болып табылады, ал жаратылыстану ғылымдары мен оқу сауаттылығы бойынша үлгерім айтарлықтай дәрежеде емес. Әлеуметтік - экономикалық статус барлық пәндер бойынша бастапқы деңгейді анықтайтын маңызды фактор ретінде қалып отыр. Табыстары ең төмен децильдегі оқушылар арасында математика бойынша бастапқы білімі бар балалар 41 пайызды құрайды, бірде-бір оқушы ең жоғарғы деңгейге жете алмаған. Және керісінше, табы- стары ең жоғары децильдегі оқушылар арасында білімдері бастапқы деңгейге сәйкес келетін оқушылар 65 пай- ызға сәйкес келеді, олардың 5 пайызы білімнің ең жоғары нәтижелеріне қол жеткізген. Оқу сауаттылығы мен жаратылыстану пәндерінен ең төмен және ең жоғары децильдері арасындағы айырмашылықтар тіпті алшақ, мұнда оқушылардың үлестері сәйкесінше 22 пайыздан 54 пайызға дейін және 43 пайыздан 70 пайызға дейінгі алшақтықты көрсетеді. Дәл осындай алшақтық қалалық оқушылар мен ауылдық оқушылар арасында да бар. Қалалық аудандарда математика бойынша бастапқы білімі бар оқушылардың үлесі 52 пайыз болса, ауылдық ау- дандарда бұл көрсеткіш 43 пайызға тең. Оқылым бойынша үздік оқушылардың көрсеткіші қалалық аудандарда 6-ТАРАУ. АДАМИ КАПИТАЛ 59 6.3-сурет. Кіріс децильдері бойынша PISA баллдары, 2009 және 2022 жылдар 600 a. Математика 554 600 b. Оқу сауаттылығы 545 c.600 559 Жаратылыстану ғылымдары 550 550 550 600 554 548 600 535 600 500 559 500 500 545 550 550 550 549 450 450 450 500 548 500 535 500 400 400 400 549 450 319 450 450 350 350 350 305 400 400 263 400 300 300 300 350 319 350 350 250 305 250 276 250 300 300 263 245 300 262 200 200 200 250 250 250 5-й 5-й 10-й10-й 25-й25-й 50-й50-й 75-й75-й 90-й90-й 95-й95-й 5-й 5-й 10-й10-й 25-й25-й 50-й50-й 75-й75-й 90-й90-й 95-й95-й 5-й 5-й 10-й10-й 25-й25-й 50-й50-й 75-й75-й 90-й90-й 95-й95-й 276 245 262 200 200 200 2009 2012 2009 2022 2009 2022 2009 2012 2009 2022 2009 2022 Дереккөз: 2022 жылғы PISA деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк мамандарының бағалауы. Ескертпе: PISA = Халықаралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау бағдарламасы. 6.4-сурет. PISA тесттерінің орташа баллдары және аймақтар бойынша кедейлік деңгейлері a. Математика b. Оқу сауаттылығы c. Жаратылыстану ғылымдары 14% 14% 14% 12% 12% 14% 12% 14% 14% деңгейі 10% 12% 10% 12% 10% 12% деңгейі 8% 10% 8% 10% 8% 10% Кедейлік 6% 8% 6% 6% 8% 8% Кедейлік 4% 6% 4% 4% 6% 6% 2% 4% 2% 2% 4% 4% 0% 2% 350 0% 0% 400 450 500 2% 2% 300 350 400 450 380 400 420 440 460 480 0% Тест баллдары 0% Тест баллдары 0% Тест баллдары 350 400 450 500 300 350 400 450 380 400 420 440 460 480 деректерінің Дереккөз: 2022 жылғы PISAТест баллдары негізінде Дүниежүзілік банк мамандарының бағалауы. Тест баллдары Тест баллдары Ескертпе: PISA = Халықаралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау бағдарламасы. 6.5-сурет. Білім деңгейі бойынша PISA салыстырмалы баллы, 2009–2022 жылдар 2 деңгейден төмен балл жинаған PISA оқушыларының үлесі, (функционалды сауаттылық), Қазақстан, Ресей және ЭЫДҰ бойынша орташа көрсеткіш 100 1 a. Математика 1 2 2 100 b. Оқу сауаттылығы 100c. Жаратылыстану ғылымдары 80 100 40 80 39 80 100 41 43 35 36 1 1 54 2 49 2 49 100 44 58 54 пайыздары пайыздары пайыздары 60 80 60 60 80 41 43 35 36 40 49 80 44 39 54 49 58 54 40 пайыздары пайыздары пайыздары 40 60 40 60 60 59 60 59 57 64 64 45 49 50 55 45 20 20 40 20 40 42 40 59 60 59 57 64 64 0 45 49 50 0 55 45 0 20 20 20 42 2009 2012 2018 2022 2009 2012 2018 2022 2009 2012 2018 2022 0 0 0 Білімнің 2009 жоғары 2012 деңгейі 2018 2022 Білімнің 2009 2012жоғары деңгейі 2018 2022 Білімнің 2009 жоғары2018 2012 деңгейі 2022 Білімнің бастапқы деңгейі Білімнің бастапқы деңгейі Білімнің бастапқы деңгейі Білімнің жоғары деңгейі Білімнің жоғары деңгейі Білімнің жоғары деңгейі Бастапқы деңгейден төмен Бастапқы деңгейден төмен Бастапқы деңгейден төмен Білімнің бастапқы деңгейі Білімнің бастапқы деңгейі Білімнің бастапқы деңгейі Бастапқы деңгейден төмен Бастапқы деңгейден төмен Бастапқы деңгейден төмен Дереккөз: 2022 жылғы PISA деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк мамандарының бағалауы. Ескертпе: ЭЫДҰ = Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы; PISA = Халықаралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау бағдарламасы. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 60 42 пайыз болса, ауылдық аймақтарда 24 пайызға жетеді, ал жаратылыстану ғылымдары бойынша үлгерімі жақсы оқушылар сәйкесінше 58 және 46 пайыздарды көрсетеді. Адам мүмкіндіктерінің индексі және мектептегі үлгерім Қазақстандағы барлық пәндер бойынша негізгі білімі бар оқушылардың үлесі ЭЫДҰ-ның орташа мәнінен төмен болуымен қатар, есептік Адам мүмкіндіктерінің индексі (АМИ) одан да төмен, бұл оқытудың қажетті нәтижелері- не қол жеткізуге қатысты топтар арасындағы елеулі айырмашылықтарды көрсетеді (6.6-сурет). Мәселен, 2022 жылы оқушылардың 52 пайызы математика бойынша негізгі білімге қол жеткізген. Дегенмен, негізгі білім дең- гейі бар оқушылардың үлесі жеке және үй шаруашылығының сипаттамаларына байланысты айтарлықтай өзгерді. Н-индексі (6.1-қосымшада қарастырылған) 9,7 пайызды құрайды; бұл барлық демографиялық және әлеуметтік - экономикалық топтарда бірдей оқу үлгерімі нәтижелеріне қол жеткізген балалардың үлесіндегі айырмашылықты көрсетеді. Ақыр соңында осы айырмашылықтарды есепке ала отырып, қамту коэффициенті түзетілген АМИ, Қа- зақстанда 46,7 пайызға дейін төмендеген. Ұқсамау индексінің ең үлкен мәні базалық оқу сауаттылығына қаты- сты анықталған. 2022 жылы базалық оқу сауаттылығы бар оқушылардың үлесі 36,4 пайызды құрады, бұл ЭЫДҰ бойынша орташа көрсеткіштен едәуір төмен. Жеке және отбасылық сипаттамаларға байланысты вариацияларды ескере отырып, АМИ 27,5-ке дейін төмендейді, бұл тақырып бойынша Н-индексінің (24,5) айтарлықтай үлкен мәнін көрсетеді. Сол сияқты, жаратылыстану ғылымдарының базалық сауаттылығына отбасының мәртебесі әсер етеді. Жаратылыстану ғылымдары бойынша базалық сауаттылыққа қол жеткізудің Н-индексі 11,3 пайызды құра- ды, бұл жалпы қамтуды 55,9 пайыздан 49,6 пайызға дейін төмендетеді. Н-индексі баланың жетістіктеріне әсер етуі мүмкін түрлі мән-жайлар жиынтығына бөлініп қарастырылуы мүмкін. Жеке және отбасылық сипаттамалардың базалық білім деңгейіне әсерін анықтау үшін сегіз мән-жайды талдаймыз (6.1-қосымша). Әр түрлі географиялық және әлеуметтік-экономикалық топтардағы оқу нәтижелерін талдау айтарлықтай теңсіздіктердің бар екенін анықтады. Осы топтар арасындағы оқыту нәтижелеріндегі айы- рмашылықтар талданады және географиялық орналасуы, үй шаруашылығының сипаттамалары және кіріс квин- тилдері сияқты факторларға жатқызылады. 6.1-қосымша. Адам мүмкіндіктерінің индексі Мүмкіндіктер теңдігінің бейіні барлық балалар үшін тең жағдайлар ұсыну үшін тиімді мемлекеттік саясатты жасақтау үшін саясаткерлерге көмектесуі мүмкін. Ұқсамау индексі (Н-индекс) әртүрлі жағдайларда өмір сүретін топтар арасында берілген мүмкіндіктерге (қызметтерге қолжетімділік) қолжетімділіктің ықтималдығын анықтау үшін пайдаланылады. Н-индексінің диапазоны 0-ден 1-ге дейінгі аралықты қамтиды: • 0 мәні мүмкіндіктерге қол жеткізу нақты жағдайға қарамастан жалпы халық үшін бірдей екенін білдіреді (мысалы, олардың қалалық немесе ауылдық аймақта тұруы немесе әйел адам не ер адам болуынан тәуелсіз). • 1 мәні топтың ешқандай қолжетімділігі жоқ екенін көрсетеді. Н-индексі барлық топтардың пайдасына игілікті немесе қызметті қайта бөлу қажет адамдардың үлесі осы игілікке немесе қызметке қол жеткізе алатын барлық адамдардың пайызымен тең қол жеткізуі немесе дәлірек айтсақ, балалардың әртүрлі топтары арасында қайта бөлінуі тиіс мүмкіндіктердің үлесін тиімді өлшейді. Сәй- кесінше, (1 − Н) — бұл сәйкес мәнерде бөлінуі тиіс қолжетімді мүмкіндіктердің пайызы. Адам мүмкіндіктерінің индексі (АМИ) келесі түрде көрсетілуі мүмкін: АМИ = О × (1 – Н) мұнда О - қамту коэффициенті, ал Н - ұқсамау индексі. Сәйкесінше, АМИ-ді бірлікке дисконтталған және Н-теңсіздік индексінен алынған қамтудағы орташа коэффициенті деп қарастыруға болады. Егер барлық топ- тардың қолжетімділігі бірдей болса, онда Н-индексі нөлге тең болады, ал АМИ қамту коэффициентіне тең болады. Екінші жағынан, бір топтың толық қолжетімділігі болса, ал екіншісінде мүмкіндік болмаса, Н-индексі бірге, ал АМИ нөлге тең болады. Дереккөз: Дүниежүзілік банк 6-ТАРАУ. АДАМИ КАПИТАЛ 61 6.6-сурет. Адам мүмкіндіктерінің индексі және қамту, 2012 және 2022 жылдар 60 50 40 30 20 10 0 2012 2022 2012 2022 2012 2022 Математика Оқылым Жаратылыстану ғылымдары Қамту АМИ Дереккөз: 2022 жылғы PISA деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк мамандарының бағалауы. Ескертпе: АМИ = Адам мүмкіндіктерінің индексі; PISA = Халықаралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау бағдарламасы. 6.7-сурет. Мән-жайға байланысты туындаған айырмашылықтар, 2022 жыл 100 20,1 24,9 Оқушы ұлдар 80 35,3 Әкенің білімі: жоғары Ауылдық мектеп 60 41,0 35,2 Үйдегі сөйлеу тілі: орыс 20,1 Анасының білімі: жоғары % 40 14,5 Әкесінің кәсіби мәртебесі (төменгі 40%) 6,9 10,6 Анасының кәсіби мәртебесі (төменгі 40%) 13,9 13,5 12,9 20 Үйдегі мүлік (Н40%) 7,1 10,2 13,1 9,8 4,9 0 0,5 Математика Оқылым Жаратылыстану ғылымдары Дереккөз: 2022 жылғы PISA деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк мамандарының бағалауы. Ескертпе: PISA = Халықаралық оқушылардың білім жетістіктерін бағалау бағдарламасы. 6.8-сурет. Жоғары білім сапасын жиынтық бағалау және елдің кіріс деңгейі Қалған елдер Жоғары білім сапасының жиынтықтық баллы Жан басына шаққандағы ЖІӨ логарифмі Дереккөз: Демиргюч-Кунт және Торре, 2022 жыл. Ескертпе: бұл графикте деректер бар әрбір ел үшін жоғары білім сапасының жиынтық бағасы (тік ось) және 2019 жылғы СҚТ (көлденең ось) бойынша жан басына шаққандағы ЖІӨ логарифмі көрсетілген. Алты рейтингтің кем дегенде біреуіне кіретін елдер ғана кіреді. Қызғылт сары нүктелер Еуропа мен Орталық Азия елдерін білдіреді. Қара сызық параметрлік емес регрессияны көрсетеді. ЕОА = Еуропа және Еуропалық Азия; ЖІӨ = жалпы ішкі өнім; СҚТ = сатып-алу қабілетінің тепе-теңдігі. . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 62 Отбасылық және жеке сипаттамаларды қамтитын кешенді талдау үй шаруашылықтарының ауқаттылығы мен үйде пайдаланылатын тілдің оқушылардың барлық пәндер бойынша базалық деңгейін анықтайтын аса маңыз- ды предикторы екендігін көрсетеді (6.7-сурет). Атап айтқанда, үйде сөйлейтін тіл оқу сауаттылығы бойынша үл- герімге әсер етеді және осы арқылы топтардың арасындағы айырмашылықтарды көрсетеді. Үйде бар мүлік дәлел болып табылатын үй шаруашылықтарының ауқаттылығы математика пәні бойынша негізгі сауаттылықтағы айы- рмашылықтардың басты факторы саналады. Оқушының негізгі сауаттылығы мен үй шаруашылығының сипатта- масы арасындағы байланыс дамыған мемлекеттерде де, дамушы мемлекеттерде де құжатталған эмпирикалық көрсеткіш болып есептеледі. Сонымен қатар оқу нәтижелерінің айырмашылығын түсіндіру үшін пайдаланылатын қалалық және ауылдық жерлер арасындағы алшақтықтар аса маңызды, өйткені олар қызметтерге қолжетімділік- ке тікелей әсер етеді. Ата-аналардың жұмыспен қамтылу мәртебесі де балалардың барлық пәндер бойынша оқу нәтижелеріне әсер ететін аса маңызды отбасылық сипаттама болып есептеледі. Жоғары білім беру сапасы Қазақстандағы жоғары оқу орындарының сапасы өзге мемлекеттермен салыстырғанда төмен, алайда табысы бар елдің бұл көрсеткіш аса төмен болып саналады (6.8-сурет). Демиргюч-Кунт және Торре жүргізген талдау (2022 жыл) Қазақстандағы жоғары оқу орындарының сапасының жиынтық бағалауы 9,3 баллға тең екенін көрсетті (те- ориялық диапазонда 0-ден 100-ге дейін), бұл Еуропа мен Орталық Азияда 15 баллға тең орташа мәннен әжептәуір төмен және дәл осындай табысы бар мемлекеттер үшін 20,7 баллға тең. Артта қалудың дәл осындай деңгейі Кеңес Одағының бұрынғы республикаларының бірқатарында кездеседі. Ересектердің құзыреттілігін халықаралық бағалау бағдарламасының (PIAAC) деректері бойынша Қазақстандағы жоғары білімнің салыстырмалы төмен сапасы жоғары оқу орындарының түлектерінің оқу, жазу, есептеу және тапсырмаларды орындау қабілеттерінің төмен деңгейімен сипатталады (6.9-сурет). Бұл жоғары білім беру са- ласындағы «түсу кезіндегі сапа» мен «шығу кезіндегі сапа» арасындағы байланысты көрсетеді: жоғары білімнің төмен сапасы түлектердің төменгі деңгейдегі біліктілігінен көрінеді. В Қазақстанда сапасыз білім және қамтудың жоғары деңгейі арасында тепе-теңдіктің болуы жағдаяты қалып- тасқан (6.10-сурет). Жоғары оқу орындары түлектерінің жиынтықтық үлесі аса жоғары. Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі БҰҰ (ЮНЕСКО) деректеріне сәйкес, алғашқы лектегі жоғары оқу орындары түлектерінің саны оқу орнын бітіруі мүмкін, теориялық жастағы тұрғын халықтың 56 пайызын құрайды. Бұл ретте жоғары білім беру сапасын көтеруден келетін пайда айтарлықтай болуы мүмкін, өйткені жүйенің қамтуы өте кең. Жоғары білім беру сапасының кішігірім жақсаруы халықтың басым бөлігінің біліктіліктері мен оқу нәтижелерін жоғарылатуға септігін тигізеді, ал ол өз кезегінде өнімділіктің ұлғаюын қамтамасыз етеді. Цифрландыру жүргізуге дайындық Цифрлық дағдылар еңбек және жеке табыс нарығындағы нәтижелер үшін маңызды бола бастады; дегенмен, еңбек нарығында цифрлық дағдыларды игеру мен қайтару арасындағы айтарлықтай сәйкессіздіктер сақталады. Цифрландыру адамдардың өміріне, жұмыспен қамту перспективаларына және елдердің даму траектория- ларына терең әсер етеді, әртүрлі секторларды өзгертеді. Ол жеке адамдарға, ұйымдарға және елдерге ай- тарлықтай артықшылықтар мен мүмкіндіктер бере отырып, инновацияға, тиімділікке және инклюзивтілікке жаңа жолдар ашты. Цифрлық дағдылар еңбек нарығындағы нәтижелер мен кеңірек әлеуметтік инклюзивтілік үшін маңызды бола бастағандықтан, адамдардың осы дағдыларға ие болуын қамтамасыз ету өте маңызды. Елдер цифрлық қызмет көрсетуге және цифрлық экономикаға көшкен сайын, цифрлық дағдылардың болма- уы теңсіздікті арттырып, табысы төмен және жоғары үй шаруашылықтары арасындағы алшақтықты кеңейтуі мүмкін. 6-ТАРАУ. АДАМИ КАПИТАЛ 63 6.9-сурет. Ересектер біліктілігінің деңгейі және жоғары білім сапасы Сауаттылық Есеп Тапсырмаларды шешу Білім деңгейінің орташа баллы Казахстан Казахстан Казахстан Жоғары білім сапасының жиынтықтық баллы Дереккөзs: PIAAC деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк мамандарының бағалауы; Демиргюч-Кунт және Торре, 2022 жыл. Ескертпе: бұл графикте жоғары оқу орындарының түлектері үшін ел деңгейіндегі PIAAC біліктілігі бойынша орташа баллдар (тік ось) ел деңгейіндегі Жоғары білім сапасымен салыстырғанда (көлденең ось) берілген. Жоғары білім сапасы Демиргюч-кунт пен Торре (2022) есептеген университеттердің сапасын жиынтық бағалау түрінде ұсынылған. Қызыл нүктелер Еуропа мен Орталық Азиядағы дамып келе жатқан нарық пен дамушы елдерді білдіреді. PIAAC = Ересектердің құзыреттілігін халықаралық бағалау бағдарламасы 6.10-сурет. Салыстырылып отырған елдердегі жоғары оқу орындары түлектерінің жиынтық үлесі ЕОА Қалған елдер Түлектердің жиынтық үлесі (ЖООлар) Жоғары білім сапасының жиынтық баллы Дереккөзs: Демиргюч-Кунт және Торре, 2022 жыл; ЮНЕСКО; Дүниежүзілік банк. Ескертпе: Бұл сызбада жоғары оқу орындары түлектерінің жиынтық үлесі (тік ось) және университеттер сапасының жиынтық бағасы (көлденең ось) көрсетілген. Қара сызық - бұл айнымалылар арасындағы сызықтық жуықтау. Нүктелі көлденең сызық түлектердің жиынтық үлесінің орташа мәнін көрсетеді, ал нүктелі тік сызық жоғары білім сапасының орташа бағасын көрсетеді. Түлектердің жиынтық үлесі бірінші сатыдағы жоғары оқу орындарының жыл сайынғы түлектерінің саны (Халықаралық стандартты білім беру классификациясы (ХҚКО) 6 және 7, сәйкесінше бакалавриат және магистратура) мен теориялық жастағы тұрғындар арасындағы қатынас ретінде анықталады, мұнда студенттер әдетте бірінші сатыдағы бағдарламалар бойынша бітіреді. Жоғары білім сапасының жиынтық бағасы Демиргюч-Кунт пен Торреден алынды (2022 жыл). ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 64 Респонденттердің деректері бойынша Қазақстандағы цифрлық дағдылар деңгейі Еуропа мен Орталық Азия өңірі үшін орташа көрсеткіштен асып түседі (6.11-сурет). Халықтың шамамен үштен екісі файлдармен жұмыс істеу және электрондық хаттарды жіберу сияқты қарапайым цифрлық дағдыларды білетіндігін айтты. 41 пайызға жуығы бағдарламалық жасақтама орнату және құрылғыларды баптау сияқты орта деңгейдегі дағдылары бар екендігін хабарлаған. Дегенмен, адамдардың 16 пайызында ғана бағдарламалау дағдылары сияқты озық цифр- лық дағдылар бар. Цифрлық дағдыларды игеру көбінесе жекелеген және отбасылық сипаттамаларға байланысты болады. Білімді ата-аналардың отбасында туылған немесе табысы жоғары үй шаруашылықтарында тұратын балалардың цифр- лық дағдыларын дамыту ықтималдығы табысы төмен үй шаруашылықтарында немесе жағдайы төмен үй шару- ашылықтарында тұратын құрдастарына қарағанда әлдеқайда жоғары болады. Қазақстанда да, Еуропа мен Орта- лық Азия аймақтарында да ер адамдарға қарағанда, әйелдердің цифрлық дағдылары төмендеу болады. Сонымен қатар, ауылдық жерлерде тұру және білім деңгейі Еуропа мен Орталық Азия өңіріндегі цифрлық дағдылармен тығыз байланысты болғанымен, бұл бірлестіктер Қазақстанда аса біліне қоймайды (6.1-кесте.). Цифрлық дағды- ларды дамыту үшін мүмкіндіктердің теңдігін қамтамасыз ету Қазақстанда адами капиталды әділ дамыту үшін шешуші мәнге ие болады. 6.1-кесте. Цифрлық дағдыларды үйрену детерминанттары тәуелді айнымалы: Еуропа және Орталық Азия Қазақстан тәжірибелі дағдылардың болуы Жасы -0.0214*** -0.0357** (0.0037) (0.0151) Еселенген жас 7.28e-05*** 0.0001 (1.69e-05) (0.0002) Жоғарғы 50 0.2583*** 0.2052*** (0.0173) (0.0623) әйелдер -0.1555*** -0.0274 (0.0142) (0.0593) қалалық 0.1409*** 0.0239 (0.0157) (0.0588) Орта білім 0.2262*** 0.0574 (0.0230) (0.2032) Жоғары білім 0.7708*** 0.5221** (0.0272) (0.2092) Әкесінің білімі 0.1108*** 0.3040*** (0.0158) (0.0722) Анасының білімі 0.1061*** 0.1072 (0.0162) (0.0726) Дереккөз: Ауыспалы кезеңдегі өмірге шолу. Ескертпе: **p < .01 ***p < .001. Цифрлық дағдылар сапалы жұмысқа орналасу мүмкіндіктеріне қол жеткізуде шешуші мәнге ие болады. Қазақстанда цифрлық дағдыларды пайдаланудың қайтарымы Еуропа мен Орталық Азия өңіріне қарағанда едәуір жоғары (6.2-кесте). Еуропа мен Орталық Азияда негізгі цифрлық дағдылар үшін жалақыға үстемеақы ең аз және статистикалық тұрғыдан маңызды емес. Керісінше, Қазақстанда базалық цифрлық дағдылары бар адамдар мұндай дағдылары жоқ қызметкерлерге қарағанда шамамен 25 пайызға көп табыс табады. Орташа және озық цифрлық дағдылары бар адамдар үшін жалақы көтеріледі: орташа цифрлық дағдылары бар жұмысшылар мұндай дағдылары жоқ адамдарға қарағанда 46 пайызға, ал озық цифрлық дағдылары барлар 50 пайызға көп табыс табады. Еуропа мен Орталық Азия өңірінде озық цифрлық дағдылар үшін жалақыға үстемеақы небәрі 14 пайызды құрайды. 6-ТАРАУ. АДАМИ КАПИТАЛ 65 6.11-сурет. Цифрлық дағдыларды өзіндік бағалау, өңірлік салыстыру 90 Файлдармен жұмыс істеу және электрондық хаттарды жіберу 80 Жаңа бағдарламалық жасақтаманы орнату немесе құрылғыларды баптау 68,49 Бағдарламалаудың арнайы тілін пайдаланып, компьютердік 70 бағдарламаларды жазу 60 41,30 50 40 30 15,92 20 10 0 TJK KGZ MDA GEO TUR HRV ARM UZB AZE MKD ECA MNE KOS BGR SRB BIH ROU KAZ RUS POL BLR DEU ALB Дереккөз: Дүниежүзілік банк сарапшыларының өтпелі кезеңдегі өмірді шолу деректерін пайдалана отырып бағалауы, 2023 жыл. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 66 Адами капиталға салынған инвестициялар экономиканың құрылымына әсер етеді және өз кезегінде оның қа- жеттіліктерімен анықталады. Мысалы, бәсекеге қабілетті нарықтар болмаған кезде білім беру экономикалық дамуға аз ықпал етеді. Бұрынғы Кеңес Одағында және жоспарлы экономикасы бар басқа елдерде ауқымды білім беру жүйелері қағаз жүзінде әсерлі болғанымен, көбінесе экономикалық прогреске әкелмеді, өйткені тиімсіз эко- номикалық жүйелерде білімді адамдардың дағдылары жеткіліксіз пайдаланылды (Бекер, 1995). Тағы бір негізгі тұжырымдама агломерация экономикасы болып табылады, ол Қазақстанның адами капиталға өз инвестицияла- рын тиімді пайдалануы үшін әлеуетті салаларды ұсынады. Цифрлық трансформация мемлекеттік көрсетілетін қызмет сапасын арттырудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Қазақстан Республикасы азаматтарға мемлекеттік көрсетілетін қызметтерге цифрлық қол- жетімділікті ұсыну үшін қомақты ресурстар бөлді. Бұл әсіресе 3 миллион шаршы шақырым аумақты алып жатқан және әлемдегі халық тығыздығы ең төмен елдердің бірі болып табылатын ел үшін өте маңызды. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің деректері бойынша Қазақстандағы мемлекеттік көр- сетілетін қызметтердің 92 пайызы онлайн түрде, ал 85% - мобильді құрылымдар арқылы қолжетімді. Сонымен қатар, халық медициналық қызметтерге қол жеткізу үшін телемедицина бағдарламасын қолдана алады. Деген- мен, азаматтардың бұл көрсетілетін қызметтерді кеңінен пайдалануын қамтамасыз ету үшін бүкіл ел бойынша цифрлық құзыреттілікке және Интернетке қосылуға инвестициялар қажет. 6.2-кесте. Цифрлық дағдылар үшін жалақыға үстеме ақы төлеу тәуелді айнымалы: логарифм (жалақы) Еуропа және Орталық Азия Қазақстан базалық цифрлық дағдылар 0.0283 0.240** (0.0336) (0.114) орташа цифрлық дағдылар 0.111*** 0.464*** (0.0353) (0.150) тәжірибелі цифрлық дағдылар 0.144*** 0.511*** (0.0415) (0.146) әйелдер -0.115*** -0.0767 (0.0224) (0.0854) білім 2 -0.0219 -0.192 (0.0421) (0.285) білім 3 0.162*** 0.211 (0.0502) (0.288) тәжірибе 0.0319* 0.0453 (0.0181) (0.0835) ата-аналар білімі 0.0517*** -0.0127   (0.0165) (0.0569) Дереккөз: Ауыспалы кезеңдегі өмірге шолу. Ескертпе: **p < .01 ***p < .001. 67 7-тарау. КЛИМАТТЫҚ КҮЙЗЕЛІСТЕР ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 68 7-тарау. Климаттық күйзелістер Табиғи апаттар мен климаттың өзгеруі кедей және аз қамтылған қауымдастықтарға пропорционал- ды емес үлкен зиян келтіреді. Халықтың осал топтары үшін климаттық күйзелістердің салдарын азай- ту үшін Қазақстанда олардың тұрақтылығын арттыруға бағытталған инвестицияларға басым назар аудару қажет. Климаттың өзгеруінен туындайтын осалдық Қазақстанның климаттың өзгеруіне осалдығы Еуропа мен Орталық Азия өңірі бойынша орташа деңгейден жоғары. Әлемдік қатерлер индексіне сәйкес, Климаттық қатерлерге ұшырау аймақ бойынша орташа деңгейден төмен, бірақ климаттық қатерлерге осалдық аймақ бойынша орташа деңгейден жоғары. Бұл осалдық Қазақстан- ның апаттарды еңсеру және климаттың өзгеруіне бейімделу жөніндегі жеткіліксіз дамыған әлеуетімен ушығып отыр (7.1-сурет). Сонымен қатар, орташа температураның жоғарылауымен және жауын-шашынның өзгеруімен ел табиғи апаттарға осал болып қала береді. Мұндай апаттар барған сайын күшейіп, халықтың осал топтарын климаттық қатерлерге ұшыратады. Климаттың өзгеруінің болжамдары Қазақстанның даму траекториясы үшін қатерлердің болуын болжайды. Климаттың өзгеруі экономикаға, әсіресе ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы сияқты салаларға айтар- лықтай әсер етеді деп күтілуде. Мұндай күйзелістер өмірді бұзуы және өмір сүруге әсер етуі мүмкін, әсіресе кедей қауымдастықтарда. Жауын-шашынның температурасы мен үлгісіндегі күтілетін өзгерістер құрғақшылықтың, су тасқынының, көшкіннің және жылу стрессінің жиілеуіне әкелуі мүмкін, бұл ауылдық жерлердегі күнкөріс көздері- не және жердегі жұмысқа көп тәуелді осал қауымдастықтарға пропорционалды емес әсер етеді. Кедей және аз қамтылған қауымдастықтар больше климаттың өзгеруі мен апаттық жағдаяттарға бей- ім келеді және сезімтал болады. Адами әлеуетті дамыту үшін қажетті табыстар мен мүмкіндіктері жоқ адамдар тек қана ресурстарға кедей емес, бірақ жиі жағдайларда зақымдалған немесе құлап қалуы мүмкін, нашар салынған үйлерде немесе қауіпті аудандарда тұруы мүмкін. Әл-ауқаты жақсы үй шаруашылықта- ры, әдетте, қиындықтарды жеңу үшін қаржы қорлары, сақтандыру немесе ерте Ескертпе жүйелері секілді механизмдерін пайдаланады. Мұндай әлеуметтік - экономикалық айырмашылықтар дағдарыстардың ті- келей салдарын күшейтіп қана қоймай, қалпына келтіру және жөндеуге бағытталатын талпыныстардың ұзақтығын да ұлғайтады. Апаттық жағдайлардың ұзақ мерзімді салдары болуы мүмкін, бұл жапа шеккен үй шаруашылықтарын тұрақты шығындар (тамақтану, білім алу және денсаулық сақтау) және мүлікті ауысты- ру немесе жөндеуге кететін ұзақ мерзімді шығындардың бірін таңдауға итермелейді. Осылайша кедейлік пен елдегі климаттық қатер арасындағы өзара байланысты түсіну аса маңызды. Аса ұзақ, құрғақ территориясы бар Қазақстан климаттың өзгеруімен байланысты алуан түрлі күйзелістерге бей- ім. Экстремалды құбылыстар және ұзақ мерзімді климаттық өзгерістер секілді қауіптердің әсерін бағалау және сандық тарапынан анықтау үшін бұл бөлімнің қалған бөлігінде әсер ету нысандарының үш түрі қарастырылады: (a) халық, (b) жылжымайтын мүлік және (c) ауыл шаруашылығы алқаптары. Бұл қауіптерге бейімділік пен тұтыну дәрежелерінің арасындағы байланыс тұрғысынан анықталады. Мұнда қаралатын қауіптер қатарына су тасқын- дары, құрғақшылықтар мен сел көшулері жатады. Ауаның ластануы климаттық қатер болып саналмағанымен, мұнда ол да қаралады, өйткені ол адамдардың денсаулығына, білім алу деңгейіне және еңбек өнімділігіне әсер ететіндіктен, тұрғындардың сезімталдығын ұлғайта түседі. 7-ТАРАУ. КЛИМАТТЫҚ КҮЙЗЕЛІСТЕР 69 7.1-сурет. Климаттық қатерлер, өңірлік салыстыру 20 60 18 50 16 Ұшырау индексі Осалдық индексі 14 40 12 10 30 8 20 6 4 10 2 0 0 Франция Литва Польша Молдова Түркия Румыния Кырғыз. Респ. Албания Беларусь Германия Украина Австрия Чех Респ. Словак. Респ. Словения Қазақстан Ресей Испания Болгария Босния және … Италия Армения Сербия Грузия Азербайжан С. Македония Түркменстан Черногория Хорватия Тәжікстан Өзбекстан Дереккөз: Әлемдік қатерлер индексі. 7.1-қосымша. Табиғи апат қатерінің моделі Климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық сарапшылар тобы табиғи қауіпті адам өліміне, жарақатқа не- месе денсаулыққа басқа да зардаптарға, сондай-ақ мүліктің, инфрақұрылымның, күнкөрістің, экожүйе- лердің, экологиялық ресурстардың зақымдануы мен жоғалуына және қызмет көрсетуді тоқтатуға әкелуі мүмкін табиғи немесе техногендік физикалық құбылыстың немесе тенденцияның ықтимал пайда болуы ретінде анықтайды (КӨҮСТ және басқалары, 2019 жыл). Әсер ету нысаны адамдар мен активтердің осы табиғи қауіптер қауіп төндіретін ортадағы орнын сипаттайды. Адамдар мен активтерге қауіп төнуі мүмкін, бірақ егер олар осал болмаса, оның теріс әсерін сезінбейді. Осалдық орын алуы мүмкін жағымсыз әсерге бейімділікті білдіреді, бұл бейімділік орын алуы мүмкін қауіптің теріс мәнді әсеріне әкелетін сипаттамалар көмегімен анықталады. Табиғи апаттар қатері – бұл болашақта табиғи қауіптен туындаған жағымсыз әсерлердің ықтималдығы. Жиынтық түрде, қауіп (H), экспозиция (E) және осалдық (V) табиғи апат қатер- лерін (R) анықтайды (КӨҮСТ, 2012): R=f (H, E, V) Дереккөзs: КӨҮСТ және өзгелері, 2019 жыл; КӨҮСТ , 2012 жыл. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 70 Су тасқынының жоғары қаупі Су тасқындары кедей және осал үй шаруашылықтары үшін ерекше қауіпті. Қазақстандағы негізгі климаттық қатер болып, тіпті экономикалық активтерге келтірілетін шығындарды есеп- ке алғанда, су тасқындары саналады. 2024 жылдың сәуірінде ел өз тарихындағы ең ауыр су тасқынының бірін бастан өткерді, оның жойқын салдары мен шығыны 200 миллиард теңгеге (446 миллион АҚШ доллары) баға- ланды. Бұл 1985-2013 жылдар аралығындағы алты ірі су тасқынынан кейін орын алды, оның экономикалық сал- дары Атырау облысының батыс бөлігінде және Қызылорда облысының оңтүстік бөлігінде қатты сезілді. Жыл сайын бұл аймақтар су тасқынынан ЖІӨ-нің орта есеппен 11 және 5 пайызын жоғалтады, су тасқыны салдарынан ұлттық шығындар жылына 480 миллион АҚШ долларын құрайды. Климаттың өзгеруінің аралық сценарийлері халықтың өзгеруінсіз де өзеннің қатты су тасқыны 72 пайызға артуы мүмкін деп болжайды. Жыл сайынғы су тасқынына неғұрлым осал ауыл шаруашылығы алқаптары негізінен Қазақстанның солтүстік және оңтүстік өңірлерінде орналасқан. Мұнда көптеген аудандарда су басу тереңдігі 100 гектардан асатын учаскелерде 0,5 метрден асады (7.2-сурет, а панелі). Мұндай қатты су тасқыны дақылдардың өнімділігіне, азық- түлік бағасына және жалпы Азық-түлік қауіпсіздігіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Алайда, солтүстік, шығыс және оңтүстік-шығыс аймақтарда адамдар тұтынудың салыстырмалы түрде жоғары деңгейіне ие (жоғарыда ай- тылғандай, кірістің немесе әл-ауқаттың жанама көрсеткіші), бұл су тасқынының айтарлықтай әсеріне қарамастан, жергілікті халықтың алдын алу және бейімделу шараларын қабылдау үшін көбірек ресурстарға ие болуы мүмкін екенін көрсетеді. Адамдардың осалдығы немесе олардың су тасқынына ұшырауының жағымсыз салдарын азайту немесе алдын алу қабілеті, ең алдымен, олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты. Қауіптің, әсердің және осалдықтың интеграцияланған көрінісін жасау үшін 7.2-суретте b–d панельдері өзен су тасқынының жан басы- на шаққандағы тұтыну деңгейіне аудандық деңгейде әсерін көрсетеді. Бұл суреттерде 3х3 кестеде жан басына шаққандағы тұтынуды азайту квантильдері (қызыл түспен), халық үшін күтілетін жылдық әсер ету кластары (d панелі) және жылжымайтын мүлік (c панелі), сондай-ақ ауылшаруашылық жерлеріне күтілетін жылдық әсер ету кластары (B панелі) берілген. Жан басына шаққандағы тұтыну мен су тасқынының қауымдастықтарға, олардың инфрақұрылымына және жерлеріне күтілетін әсері арасындағы корреляция осалдық туралы маңызды түсінік береді. Су тасқынының өлім-жітімге, жылжымайтын мүлікке және ауылшаруашылық жерлеріне ықтимал әсері бүкіл елде маңызды бо- луы мүмкін. Оңтүстіктегі Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары, батыстағы Атырау және Батыс Қа- зақстан облыстары және солтүстіктегі Қостанай облысы сияқты жекелей алғанда, ауыл шаруашылығына баса назар аударылатындығы үшін, жан басына шаққандағы тұтынулары төмен өңірлер су тасқынына ерекше сезімтал болуы мүмкін. Оңтүстік Қазақстан халқы үш әсер ету санаттары бойынша су тасқынының жиынтық салдарына өте осал. Бұл өмірге және тіршілік етуге қауіп төндіреді және су тасқынына қатысты қауымдастықтардың, әсіресе кедей үй шаруашылықтарының бейімделу қабілетін төмендетеді. Кедей үй шаруашылықтарының ұтқырлығы шектеулі және су тасқыны қаупі бар аудандарда тұрудан басқа амалы жоқ болуы мүмкін; олардың сондай-ақ олардың өздеріне сақтандыру сатып алуға да мүмкіндіктері аз. Бұл қатты су тасқыны қаупіне бейім аудандарда күрделі мәселе болып табылады. Солтүстік-батыс пен оңтүстік-шығыстағы құрғақшылық Құрғақшылық жиілеп барады және олардың әсерлері де күрделіленіп келеді. Құрғақшылық елдің солтүстік-батысы үшін күрделі мәселе саналады, сонымен қатар оңтүстік-шығыста да ұдайы және қайталанатын құрғақшылықтар орын алып тұрады (7.3-сурет, а панелі). Аса жиі және қайталана- тын құрғақшылықтар Маңғыстау, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының батыс аудандарында, сол секілді Қызылорда, Алматы, Қостанай және Ақмола облыстарының бірқатар аудандарында бақыланады. Бұл аудандар- дағы егістік алқаптардың 30 пайыздан астамы төрт-бес жылда кемінде бір рет құрғақшылыққа ұшырайды, соның әсерінен өнімділік күрт төмендеп кетеді, ал ол өз кезегінде тұтыну қауіпсіздігін қатерге ұшыратады. 7-ТАРАУ. КЛИМАТТЫҚ КҮЙЗЕЛІСТЕР 71 7.2-сурет. Су тасқындарының әсері a. Ауыл шаруашылығы жерлері b. Ауыл шаруашылығы жерлері және тұтыну Су тасқындарының әсері Су тасқындары: ауыл шаруашылығы жерлеріне әсері мен тұтыну Ауыл шаруашылығы (га) Кластар EAI: <100 га, 100-500 га, >500 га Рудный Павлодар АСТАНА Экибастуз Май Жарқайың Семей Қарағанды Ақтөбе Өскемен Атырау Қызылорда Тереңөзек Алматы Тараз Шымкент Жаңақорған Ең жоғары әсер Шардара Ең төмен тұтыну c. Жылжымайтын мүлік және тұтыну d. Өлім-жітім және ауру-сырқау Су тасқындары: жылжымайтын мүлікке әсері және тұтыну Су тасқындары: халыққа әсері және тұтыну Кластар EAI: <1 га, 1-20 га, >20 га Кластар EAI: <10 адам, 10-50 адам, >50 адам Жылыой Қызылорда Жаңақорған Ең жоғары Шымкент Ең жоғары Шардара әсер әсер Сарыағаш Ең төмен Ең төмен тұтыну тұтыну Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: EAI = күтілетін жылдық әсер. 7.3-сурет. Ауыл шаруашылығы алқаптарының құрғақшылыққа бейімділігі a. Ауыл шаруашылығы стресінің индексі b. Құрғақшылықтардың әсер ету жиілігі Құрғақшылық Құрғақшылық: ауылшаруашылығы жерлерінің бейімділігінің қайталануы және тұтыну қаупі Ауыл шаруашылығы Бейімділік кластары: <15% жыл, 15-30% жыл, >30% жыл стресі Индекс (ФАО ASI) 1984-2022 жылдар аралығында годов (37 жыл)% жыл, ол кезде 30% кем емес егін алқаптары мен жайылымдар құрғақшылық зардабын тартты. Әкімшілік деңгей 2 (% кезең) Қызылорда Қызылорда Ең жоғары Атырау және Шымкент әсер Махамбет Ең төмен тұтыну Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: ФАО = Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы, БҰҰ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 72 Егер климаттың өзгеруі температураның 3°C көтерілуіне әкеліп соқса, құрғақшылықтар төрт-бес есе жиілеуі мүмкін. Бұл Маңғыстау және Қызылорда облыстарындағы жерлердің құнарсыздануы, шөлейттенуі мен шаң- ды дауылдарға алып келеді, ғасыр соңына қарай жыл сайын 80 пайызға дейін аса қатты құрғақшылықтар орын алуы ықтимал. Мұндай құрғақшылықтың әсерінен 2030 жылға қарай өнімділік 33 пайызға төмендеп, мал шару- ашылығының өнімділігі 10 пайызға азаяды, міне осы көрсеткіштер аталмыш мәселелерді тез арада шешу қажет- тілігін нұсқайды. Қазақстанның батыс бөлігіндегі ауыл шаруашылығы алқаптарына әсер ететін құрғақшылықтың өсіп келе жатқан жиілігі мен ауқымы осы аудандардағы халықтың өсіп келе жатқан әлеуметтік-экономикалық осал- дығымен сәйкес келеді, бұған 2018 жылы жан басына шаққандағы тұтыну көрсеткіштері дәлел (7.3-сурет, B панелі). Бұл аймақтарда ауыл шаруашылығына тәуелді кедей қауымдастықтар құрғақшылыққа байланысты өнімділіктің төмендеуіне әсіресе бейім, бұл бағаның өсуіне және азық-түлік тұрақсыздығына әкелуі мүмкін. Бұл аймақтар ауылдық жерлерде өмір сүру үшін құрғақшылықтың ықтимал зиянды әсерін азайту бойынша іс-шара- ларды өткізуге басымдық беруі мүмкін. Ауаның ластануы және аптап ыстық Ауаның ластануы мен аптап ыстық Қазақстанға салыстырмалы түрде бірқалыпты әсер етеді. Аптап ыстық негізінен елдің оңтүстік-батыс бөлігіне әсер етеді, мұнда термометрдің температурасы әдетте 20 жылдық қайталану кезеңі бар жылу стресстері кезінде шамамен 35 градус Цельсийге жетеді (7.4-сурет, а панелі). Ауаның ластануының қауіптілігі мен күтілетін жылдық әсері ұқсас кеңістіктік таралу схемасына сәйкес келеді. Қатер модельдері, егер адам тұтыну модельдері ескерілсе, ұқсас (7.4-сурет B панелі). Оңтүстік Қазақстан және Маңғыстау облыстарының оңтүстік және батыс аудандарында адамдар өте кедей тұрады, тұтыну деңгейі төмен, ал ластанудан жыл сайынғы өлім-жітім өте жоғары. 7.4-сурет. Аптап ыстық кезеңдері мен ауа ластануының әсері a. Жылыту стресінің әсері b. Ауа ластануының әсері Жылыту стресі: халықтың бейімділігі және тұтыну Ауа ластануы: халықтың бейімділігі және тұтыну Кластар ЕАЕ: <5000 адам, 5000-25000 адам, > 25000 адам ЕАЕ: <10000 адам, 10000-200000 адам, > 200000 адам Ең жоғары Ең жоғары Сарыағаш Сарыағаш әсер әсер Мақтаарал Ең төмен Мақтаарал тұтыну Ең төмен тұтыну Дереккөз: ҮШКШЗ деректерінің негізінде Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауы. Ескертпе: EAE = Күтілетін жылдық әсер. 73 8-тарау. ҚОРЫТЫНДЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 74 8-тарау. Қорытынды Соңғы екі онжылдықта Қазақстан кедейлікті қысқартып, экономикалық өсуді ілгерілетуде бірқатар үдері- стерге қол жеткізді. Ел негізінен нарықтық реформалар, ресурстарды қарқынды өндіру және айтарлықтай ті- келей шетелдік инвестициялар арқылы табысы орташадан төмен елдер санатынан табысы орташадан жоғары елдер санатына өтті. Бұл экономикалық трансформация өмір сүру деңгейінің айтарлықтай өсуіне және кедейлік деңгейінің 2006 жылғы 49,5 пайыздан 2021 жылы 8,5 пайызға дейін төмендеуіне әкелді. Алайда 2014 жылдан бастап экономикалық өсу баяулап, өнімділік деңгейі төмендей бастады. Табыстардағы теңсіздіктер ұлғайды, ал кедейлік деңгейіндегі өңірлік айырмашылықтар, әсіресе, ауылдық аймақтарда, Түр- кістан облысында айқын білінді. COVID-19 пандемиясы тұрақты және инклюзивті экономикалық стратегиялар- ды енгізу қажеттілігін баса көрсете отырып, бұл мәселелерді ушықтырды. Салық-бюджет саясаты мен әлеуметтік көмек көрсету бағдарламалары кедейлік пен теңсіздікке болар-бол- мас қана әсер етті. Салық-бюджет жүйесі табыстардағы теңсіздіктерді азайтуға көмектескенімен, атаулы әле- уметтік көмек пен мемлекеттік шығындар тиімділігін жоғарылатуды жетілдіру үшін қорлар бар. Мемлекет сол секілді климаттық күйзелістермен байланысты өсіп келе жатқан қатерлерге де бетпе-бет келеді, бұл халықтың кедей және осал топтарына пропорционалды емес түрде әсер етеді. Білім деңгейі адамдардың экономикалық дамуында шешуші рөл атқарып, кедейліктің алдын алады. Қа- зақстанда білім беруге қолжетімділік баршаға ортақ болғанымен, білім сапасы мен теңдігіне қатысты мәселе- лер әлі де бар. Адами капитал индексіне сәйкес, Қазақстандағы балалар өз өнімділік әлеуетінің 53–64 пайызын ғана пайдаланады, бұл ретте табыстары әртүрлі топтардың арасында айтарлықтай айырмашылықтар білінеді. Үдерісті ұстап тұру және инклюзивті өсуге қол жеткізу үшін Қазақстан бұл мәселелерді адами капиталды кү- шейту, білім сапасын жоғарылату және экономикалық, климаттық күйзеліске төтеп беру бойынша кешенді са- яси шараларды қолдану арқылы шеше алады. Саяси ұсынымдар Әлеуметтік - экономикалық жағдайына қарамастан, барлық балалардың тең дәрежеде сапалы білім алуын қамтамасыз ету үшін Қазақстан білім сапасына көп инвестициялауына болар еді. Адами капиталды жинақтау процесін нығайту елге тұрақты, инклюзивті экономикалық өсуге қол жеткізуге және өзінің еңбек ресурстарын болашақтың жоғары білікті цифрлық жұмыс орындарында жұмыс істеуге дайындауға көмектеседі. Ауылдық және қалалық аудандар мен табысы әртүрлі үй шаруашылықтары арасындағы білім беру жетістіктеріндегі ай- ырмашылықтарды азайту арқылы саясаткерлер барлық балалар үшін тең жағдай жасауға көмектесуі мүмкін. Олар сондай-ақ оқу, жазу және санау дағдыларын арттыруға бағытталған мақсатты бағдарламаларды әзір- лей алады, әсіресе білім берудегі жетістіктері төмен аймақтарда мұндай әрекеттер ерекше нәтижелі болады. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, реформалау бойынша мақсатты және тұрақты күш-жігер елдің адами капиталының сапасын арттыру мәселесінде айтарлықтай нәтижелерге әкелуі мүмкін: апалы білім алуға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін реформалар жүргізу. Білім беру жүйесінің са- 1. С пасы мен тиімділігін арттыру үшін білім беру саласындағы саясатты әзірлеу және іске асыру. Бұл саясат барлық оқушылардың білім алуына тең мүмкіндіктер беріп, жалпы білім деңгейін көтеруге бағдарлануы тиіс. Қазақстанда жалпыға ортақ болып табылатын мектеп білімімен қамтудан бөлек, оқу проблемалары жиі назардан тыс қалады. Оқу деңгейін бағалау және нақты деректерді пайдалану жасырын кедергілерді анықтауға мүмкіндік беру арқылы теңдікті арттыруға ықпал етуі мүмкін. Нақты бағалаудың болмауы білім беру жүйелері нақты бағыт пен ақырғы мақсаттарға қатысты келісімсіз жұмыс жасай беретіндігін көрсетеді. 8-ТАРАУ. ҚОРЫТЫНДЫ 75 оғары оқу орнына дейінгі білім беру жүйесін жетілдіру. Жоғары оқу орнына дейінгі білім беру сапасын жоға- 2. Ж рылатуға баса назар аудару. Базалық білім беру реформалары оқу мен оқытудың инновациялық әдістерін енгізуге ықпал етуі, базалық дағдыларды дамытуға назар аударуы, оқу ортасын және материалдық-техни- калық базаны жақсартуы, сондай-ақ оқу орындарын басқаруды оңтайландыруы тиіс. 3. Жоғары білім беруді жетілдіру. Жоғары білім берудің өзектілігін, тұрақтылығын және сапасын қамтамасыз ету. «Қазақстанды тыңдау» сауалнамасына сәйкес, тұрғындардың 47 пайызы университеттер сапалы жоға- ры білім бере алмайды деп есептейді . Оның үсітен аталмыш мезетте Қазақстанда сапасыз білім мен жоға- ры дәрежедегі қамту арасында тепе-теңдік жағдайы қалыптасқан. Оның сапасын жақсарту үшін жоғары білімге айтарлықтай инвестиция қажет, бұл өнімділікті арттыру үшін өте маңызды. Жоғары оқу орындары- ның түлектері өнімділікті арттыруда маңызды рөл атқарады. ифрлық дағдыларға инвестициялар жасау. Болашақ еңбек нарығында цифрлық дағдылардың маңыздылы 4. Ц болатындығын мойындау және осы салада дағдыларды дамытуды қолдау. Адамдардың үштен бірі ғана Қазақстандағы мектептер оқушыларды еңбек нарығына тиімді дайындайды деп санайды («Қазақстанды тыңдай отырып» сауалнамасы, 2024 жыл). Әр деңгейдегі мектеп бағдарламасына цифрлық дағдыларды дамытуды кіріктіру қажет. Жылдам цифрландыру жүріп жатқан әлемде олардың бәсекеге қабілеттілігін сақтауды қамтамасыз ете отырып, цифрлық дағдыларды арттыру мақсатында барлық жастағы адамдар үшін өмір бойы білім алу мүмкіндіктерін жасау. Салық-бюджет жүйесін қайта бөлу қызметінің тиімділігін арттыруға болады. Табыстардың жинақталуын ұлғайту үшін Қазақстан прогрессивті салық салуды енгізуі мүмкін, атап айтқанда, регрессивті болып табылатын және негізінен табысы төмен үй шаруашылықтарына әсер ететін жанама салықтарға емес, жеке тұлғалардың мүлкі мен табысына салынатын салықтар. Салық саясаты кедей үй шаруашылықтарына берілетін мақсатты әлеуметтік трансферттермен толықтырылуы мүмкін. Сонымен қатар салық-бюджет жүйесі экономикалық күй- зелістердің салдарын төмендетуге көмектесуі мүмкін, ал құлдыраулар кезінде экономиканы қолдау үшін анти- циклды салық-бюджет саясаты орындалуы мүмкін. 1. С анаттық критерийлерді мұқтаждықты тексеру критерийлеріне ауыстыра отырып, заңдылыққа қойылатын талаптарды қайта қарау. Санаттық критерийлерден қажеттілікті тексеру критерийлеріне көшу әлеуметтік көмек жүйесінің тиімділігін арттыруы мүмкін. Санаттық жүйелер көбінесе жоғары деңгей- дегі үй шаруашылықтарына пайда әкелетін жылыстаудың жоғары деңгейіне ие. Қолданыстағы атаулы әлеу- меттік көмек бағдарламасын кеңейту әлеуметтік көмектің барлық схемаларын нақтылауға үлгі бола алады. Кедейлікті тиімдірек жою үшін мақсатты әлеуметтік көмек бағдарламасының бюджеті басқа бағдарлама- ларды шоғырландыру арқылы ұлғайтылуы мүмкін және оның мақсатты тобы халықтың қазіргі 3 пайызынан тыс кеңейтілуі мүмкін. 2. Мемлекеттік шығындарды баршаға ортақ пайдаланылатын субсидиялардан тұрғындардың кедей және осал топтарына атаулы қолдауға бағыттау. Қазіргі уақытта отын субсидияларының тек 30 пайы- зы ғана тұрғындардың ең кедей 40 пайызын қолдауға жұмсалады. Табыстары төмен үй шаруашылықтарын қолдауда мақсатты трансферттер әлдеқайда тиімді саналады: атаулы әлеуметтік көмектің шамамен 80 пай- ызы халықтың ең кедей 10 пайызына беріледі. 3. Прогрессивті салық салу есебінен кіріс жинағын ұлғайту. Кірістерді жинау төмен және регрессивті са- лық салу арқылы кірістерді көбейту әрекеттері халықтың осал топтарына зиян тигізуі мүмкін. Кірістер мүлік салығы мен көміртегі шығарындылары арқылы, сондай-ақ жеке тұлғалар мен корпорациялардың кірістері- не неғұрлым прогрессивті салық салу шкаласын енгізу арқылы көтерілуі мүмкін. Адамдардың шамамен 53 пайызы табысы жоғары адамдар үшін салық мөлшерлемесі жоғары болуы керек деп санайды, ал адамдар- дың тек 1 пайызы табысы төмен адамдар үшін мөлшерлеме көтерілуі керек деп санайды («Қазақстанды тыңдай отырып» сауалнамасы, 2024). Сол сияқты, тек 9 пайызы қосылған құн салығы ағымдағы 12 пайы- здық деңгейден жоғары болуы керек деп келіседі. Егер жанама салықтарды ұлғайту қажет болса, мұндай ұлғайту тұрғын халықтың ең осал топтарына келетін қолайсыз салдарларды төмендету үшін ақша транс- ферттерімен сүйемелденуі тиіс. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 76 Климаттық күйзеліске төтеп беруді жоғарылату адамдардың әл-ауқаты мен мүлкін қорғау үшін ерекше маңы- зды болып табылады. Әлемдегі көміртекті көп қажет ететін экономикалардың бірі бола отырып, Қазақстан парниктік газдар шығарындыларын азайту үшін жаңартылатын энергия көздерін ілгерілете алар еді. Сонымен қатар, ол инфрақұрылымды және қоғамдастықтың тұрақтылығын нығайта алады, сонымен қатар климаттық сақтандыруды ілгерілете алады. Қатерлерді сақтандыру бағдарламаларын инвестициялау. Қатерлерді сақтандыру бағдарламалары 1. климаттық күйзелістің қаржылық салдарын басқаруда шешуші рөл атқарады. Олар жоғалтулардың ор- нын толтырып, қатерлерді төмендетуді ынталандырады, экономикалық тұрақтылық пен несиелеуге қол- жетімділікті қамтамасыз етеді. Үкімет табысы төмен үй шаруашылықтарына қаржылық көмек көрсету арқылы бұл бағдарламалардың барынша жалпылама қамтуын мүмкін етеді. 2. Жылдам қалпына келтіруге қолдау көрсету. Қаржылық интеграция, мәселен, апатты жағдайлар туын- даған шақта несиеге қол жеткізу мен әлеуметтік қорғаудың сенімді жүйелері табиғи апаттардан кейін фир- малар мен жекелеген тұлғаларға көмек көрсету үшін маңызды деп есептеледі. Апаттан кейін адамдардың мүмкіндігінше көп бөлігін қамтып, мүмкіндігінше көбірек қолдау көрсету үшін әлеуметтік қорғаудың бей- імділік жүйелері ерекше тиімді саналады. 3. Тұрақты инфрақұрылымға инвестиция салу және климаттық құбылыстар туралы мониторинг және ерте ескерту жүйесін әзірлеу. Үкімет климаттық құбылыстардың қаупі мен салдарын азайту стра- тегияларын әзірлеуі мүмкін, өйткені болашақта бұл құбылыстардың жиілігі артады деп күтілуде. Тәуекел- дердің төмендеуін қамтамасыз ету өте маңызды, әсіресе табысы төмен үй шаруашылықтары үшін, өйткені олардың мұндай инвестициялар үшін ресурстары аз. Дайындық жұмысы, мысалы, ерте ескерту жүйелерін енгізу және төтенше жағдайларды тиімді басқару физикалық залал мен экономикалық шығындарды ай- тарлықтай төмендетуі мүмкін. Ұзақ мерзімді перспективада ел аз қамтылған отбасыларға қолдау көрсете отырып, барлық отбасылар үшін климатқа төзімді инфрақұрылымға инвестиция жасай алады. Осы саяси ұсынымдарды іске асыру Қазақстанға өз прогресін бекітуге, ағымдағы проблемаларды шешуге және орнықты, инклюзивті өсуді қамтамасыз етуге көмектесе алады. Адами капиталды нығайту, инклюзивті экономикалық саясат, тиімді мемлекеттік шығындар және климаттың өзгеруіне төзімділік Қазақстандағы бар- лық адамдардың әл-ауқатын арттыру мен дамытудың ұзақ мерзімді мақсаттарына қол жеткізу үшін шешуші мәнге ие. 8-ТАРАУ. ҚОРЫТЫНДЫ 77 8.1-кесте. Саясаттың ұсынылып отырған басымдықтары Саясаттың Қысқа мерзімді Ұзақ мерзімді бағыты - Өңірлердегі білім сапасын өлшеу үшін - Динамикадағы оқыту нәтижелерін оқыту нәтижелерін бағалау және жүйелі қадағалауды ұйымдастыру маңызды мақсаттар қою. және оқыту мен оқудың инновациялық әдістерін ілгерілету. - Оқушылардың оқуын басқару үшін мұғалімдерді даярлауға инвестиция - Барлық өңірлерде мектептерді сапалы салу. басқаруды қамтамасыз ету. - Оқуда артта қалған оқушыларға - Мұғалімдер мен саясаткерлерге әдістемелік қолдау көрсету. бағдарламалардың, оқу әдістемелері мен саясаттың дұрыс жиынтығын - Мектепке дейінгі білім беру пайдалануға рұқсат беру. мен сауаттылықты оқыту Адами капитал бағдарламаларына басымдық беру. - Өндіріс қажеттіліктеріне сәйкес кәсіптік оқыту сапасын арттыру. - Теңдікті арттыру құралы ретінде теңдік коэффициентін енгізу арқылы жан - Білім беру инфрақұрылымын баршаға басына шаққандағы қаржыландыру ортақ жаңғырту. формуласын қолдануға болады. - Аумақтық ерекшеліктерге тәуелді емес - Ұлттық оқу бағдарламасына сәйкес әлеуметтік саясатты жүргізу және барлық цифрлық дағдыларға инвестициялау. өңірлерде мектептердің, ауруханалардың Компьютерлерге қол жеткізу үшін және әлеуметтік қызметтердің жоғары кедей отбасыларға қаржылық қолдау сапасын қамтамасыз ету. көрсету. - Цифрлық инфрақұрылымды пайдалану- ды жалпыға бірдей қамту мен кеңейту. - Санаттық критерийлерді мұқтаждықты тексеру критерийлеріне ауыстыра - Әлеуметтік көмек көрсету жүйесінің отырып, заңдылыққа қойылатын тиімділігіне мониторинг жүргізу; талаптарды қайта қарау. атаулылығын, қамтылуын және жеткіліктілігін бағалау. - Есепке алу және есептен шығару қателерін түзету үшін отбасының - Мемлекеттік шығындарды кеңінен цифрлық картасы мен әлеуметтік қолданылатын субсидиялардан көмек жүйесін біріктіру. халықтың кедей және осал топтарын атаулы қолдауға бағыттау. - Атаулы әлеуметтік көмек Салық-бюджет бағдарламасының қамтуын оның - Еңбек нарығының негізгі мәселелерін, саясаты мен тағайындалуына деген құқықты соның ішінде өнімділік пен ұтқырлықты әлеуметтік анықтайтын критерийлерді қайта шешу үшін еңбек нарығында белсенді көмек көрсету қарастыру жолымен кеңейту. бағдарламаларды қабылдау. - Бенефициарлар үшін жұмыс пен - Әлеуметтік көмек жүйесінің дағдарысы қайта оқыту курстарын, өндірістік мен бейімделуіне жауап беру әлеуетін жұмыс орындарын ұсыну арқылы арттыру. еңбек нарығын ынталандыру бағдарламаларымен толықтыру. - Салық заңнамасын сақтаудағы кедер- гілерді анықтау, соның ішінде мінез- - Жеке табыс салығы мен әлеуметтік құлық кедергілері, салық декларациясын аударымдардың неғұрлым тапсыру процесі және т. б. прогрессивті шкаласын енгізу. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 78 - Ұлттық климаттық сақтандыру бағдарламаларына инвестиция салу. Мүмкіндігі жоқ адамдарға қаржылық - Тұрақты инфрақұрылымға қолдау көрсету. инвестициялау - Климаттық күйзелістерден кейін - Климаттық күйзелістерді бақылау және жылдам қалпына келтіруге қолдау ерте ескерту жүйесін әзірлеу. көрсету. Табысы төмен отбасылар үшін климаттық апаттан кейінгі ақшалай - Тәуекелдерді анықтауды, басқаруды Климаттық қолдау көрсету бағдарламасын және оларға бейімделуді қамтитын күйзелістерге бейімдеу. табиғи апат қатерлерін басқарудың төзімділік кешенді стратегиясын қабылдау. - Климаттық тәуекелдерді тиімді басқару үшін институционалдық - Климаттың өзгеруіне бейімделген ауыл үйлестіруді күшейту. шаруашылығы әдістерін ілгерілету. - Климаттық әсерлерге ең осал топтарды анықтау үшін деректерді жинау мен талдауды жетілдіру. - Ұлттық деңгейде ҮШКШЗ өкілдігін - Сауалнамаға қатысқан Үй шару- арттыру үшін іріктеменің салмақ коэф- ашылықтарына жүктемені азайту жо- фициенттерін есептеуді жетілдіру. лымен қатысу коэффициентін арттыру мақсатында үй шаруашылықтарының Үй шару- - Респонденттер мен есептегіштерге кірістері мен шығыстарын зерттеуді жүктемені азайту үшін күнделік әдісін жаңғырту. ашылықтарын еске түсіру әдісімен ауыстыру. зерттеу және - Жыл сайын үй шаруашылықтарының кедейлікті өлшеу - Ұлттық кедейлік шегін ЖІӨ-нің үлесі жаңа үлгісі іріктеліп алынатын және сау- ретінде орташа табысы жоғары ел- алнама әлемнің көптеген елдерінде қол- дердің стандарттарына сәйкес келтіру данылатын жалпы схема болып табыла- үшін қайта қарау (қазіргі уақытта 10 тын бір рет қана жүргізілетін көлденең пайызды құрайды). зерттеу түріндегі ҮШКШЗ жүргізу. Дереккөз: Дүниежүзілік банк. 79 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 80 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Агайдаров, Азамат, Дэвид Стивен Найт және Наташа Шарма, 2024 жыл. Қазақстан экономикасы туралы баян- дама: болашақты қалыптастыру: Ұзақ мерзімді өркендеу үшін реформалар. Қазақстан экономикасы туралы ба- яндама. Вашингтон, Колумбия федералды округы: Дүниежүзілік банк, http://documents.worldbank.org/curated/ en/099759502082435630/IDU133466db918b7c14af01903b1ab7f20dfb809. Азеведу Жоау П., Мин Нгуен және Вивиан Санфелис, 2012 жыл. «DECOMP: Шеплидің әл-ауқат көрсеткішінің құрамдас бөліктері бойынша декомпозициялануын бағалауға арналған Stata модулі». Статистикалық бағдарла- малық жасақтама компоненттері: Бостон колледжінің экономика факультеті, S457562. https://ideas.repec.org/c/boc/bocode/s457562.html. Барруш Рикарду Паеш де, Мирела де Карвалью, Самуэл Франко және Розан Мендоса, 2006 жыл. Uma Análise das Principais Causas da Queda Samuel Recente na Desigualdade de Renda Brasileira. Рио-де-Жанейро: Ipea (Instituto de Pesquisa Econômica Aplicada). https://repositorio.ipea.gov.br/handle/11058/3249?mode=full. Бекер Гари, 1995 жыл. «Адами капитал және кедейлікпен күрес». Адами капиталды дамыту саласындағы саясат бойынша жұмыс құжаты № 52, Дүниежүзілік банк, Вашингтон, Колумбия федералды округі. https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/121791468764735830/ human-capital-and-poverty-alleviation. Бланше Томас, Игнасио Флорес және Марк Морган, 2022 жыл. «Байлардың салмақ коэффициенті: Салық де- ректерін пайдалана отырып, зерттеулерді жетілдіру». Экономикалық теңсіздік журналы, 20: 119-50. https://doi. org/10.1007/s10888-021-09509-3. Демиргюч-Кунт, Асли және Иван Торре, 2020 жыл. «Еуропа мен Орталық Азиядағы адами капиталды өлшеу». Саясатты зерттеу жөніндегі жұмыс құжаты 9458, Дүниежүзілік банк, Вашингтон, Колумбия федералды округі: http://documents.worldbank.org/curated/en/988881603808037902/Measuring-Human-Capital-in-Europe-and- Central-Asia Джилл Индермит, Ивайло Изворски және Сомик Лалл, 2023 жыл. «Қазақстан: Алдымен нарықтық реформа- ларды алға ілгерілетіп, содан кейін нығайтыңыз. Брукингс институты, 2023 жылғы 30 маусым. https://www. brookings.edu/articles/kazakhstan-advance-market-reforms-first-pour-concrete-later/. Хласны Владимир және Паоло Верме. 2018 жыл. «Жоғары кірістер мен теңсіздіктерді өлшеу: ЕС SILC де- ректері арқылы түзету әдістерін салыстырмалы талдау» Эконометрика, 6, (2): 30. https://doi.org/10.3390/ econometrics6020030. Джалан Джотсна және Мартин Раваллион, 1998 жыл. «Реформадан кейінгі ауылдық Қытайдағы уақытша ке- дейлік» Салыстырмалы экономика журналы, 26(2): 338-57. https://EconPapers.repec.org/RePEc:eee:jcecon:v:26:y:1 998:i:2:p:338-357. Коринек Антон, Йохан А. Мистиан және Мартин Раваллион. 2006 жыл. «Зерттеу кезінде жауаптардың болмауы және кірістерді бөлу» Экономикалық теңсіздік журналы, 4 (1): 33-55. https:/ /doi.org/10.1007/s10888-005-1089-4. Лопес-Кальва, Луис Ф. және Эдуардо Ортис-Хуарес, 2014 жыл. «Осалдықты қолдана отырып, орта класты анықтау тәсілі» Экономикалық теңсіздік журналы, 12 (1): 23-47. https://link.springer.com/article/10.1007/s10888- 012-9240-5. Лустиг Нора, 2019 жыл. Үй шаруашылығын зерттеудегі «жоқ байлар»: себептері мен түзету тәсілдері. «Теңдікке ұмтылу» (CEQ) 75 сериялы жұмыс құжаты, Тулейн университетінің экономика факультеті, Жаңа Орлеан. https:/ / ideas.repec.org/p/tul/ceqwps/75.html. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 81 Нараян Амбар, Рой Ван дер Вейде, Алехандру Кохокару, Кристоф Лакнер, Сильвия Редаелли, Даниэл Герсзон Малер, Ракеш Гупта Н. Рамасуббая, СтефанТевиссен, 2018 жыл. Әділ прогресс?: Бүкіл әлем бойынша ұрпақтардың экономикалық ұтқырлығы. «Теңдік және даму» сериясы. Вашингтон, Колумбия федералды округы, Дүниежүзілік банк. http://hdl.handle.net/10986/28428. Нұрланова Н.К., Тілеубердинова А. және Н. Сапарбек, 2022 жыл. «Қазақстандағы урбанизацияның негізгі фак- торлары мен үрдістері: талдау және ұсынымдар» Экономика: Стратегия және практика, 17 (1): 62-79. (Орыс тілінде). https://doi.org/10.51176/1997-9967-2022-1-62-79. Раваллион Мартин және Гаурав Датт, 1991 жыл. «Өсу мен қайта бөлуге қатысты кедейлік көрсеткіштерінің өзге- ру компоненттері: 1980 жылы Бразилия мен Үндістанға қолданудағы декомпозиция». Өмір сүру деңгейін өлшеу жөніндегі зерттеулер бойынша 83 жұмыс құжаты (LSMS), Дүниежүзілік банк, Вашингтон, Колумбия федералды округі. http://documents.worldbank.org/curated/en/941501468750292263/Growth-and-redistribution-components-of- changes-in-poverty-measures-a-decomposition-with-applications-to-Brazil-and-India-in-the-1980s. Раваллион Мартин және Моника Хуппи, 1991 жыл. «Кедейлік деңгейінің өзгеруін өлшеу: Түзету кезеңіндегі Ин- донезия бойынша әдіснамалық тақырыптық зерттеу» Дүниежүзілік банктің Экономикалық шолуы, 5 (1): 57-82. https://EconPapers.repec.org/RePEc:oup:wbecrv:v:5:y:1991:i:1:p:57-82. Біріккен Ұлттар Ұйымы, Қазақстан, 2023 жыл. Жалпы елдік талдау: Қазақстан, 2023 жыл. Астана: Біріккен Ұлт- тар Ұйымы, Қазақстан. https://kazakhstan.un.org/sites/default/files/2024-02/CCA%20Kazakhstan%202023.pdf. Дүниежүзілік банк және АДБ (Азия Даму Банкі),. 2021 жыл. Елдің климаттық тәуекелдерінің бейіні: Қа- зақстан. Вашингтон, Колумбия федералды округы: Дүниежүзілік банк. https://www.adb.org/sites/default/files/ publication/722246/climate-risk-country-profile-kazakhstan.pdf. Дүниежүзілік банк. 2018 жыл. Қазақстанның жүйелі диагностикалық зерттеуі: тұрақты орта класты құру үшін өсудің жаңа моделі. Вашингтон, Коулмбия федеральды округы: Дүниежүзілік банк. https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/664531525455037169/ kazakhstan-systematic-country-diagnostic-a-new-growth-model-for-building-a-secure-middle-class. Дүниежүзілік банк. 2022 жыл. Қазақстанда адами капиталды тең дамыту. Қазақстан өңірлері бойынша Адами капиталдың жай-күйі, Вашингтон, Колумбия федералды округі: Дүниежүзілік банк. http://documents.worldbank.org/curated/en/099083002082337789/P1748790b92e770f50b5490c8bbe615fa2b. Дүниежүзілік банк. 2022 жыл. «ОАЭЫО-да салық-бюджет саясаты қаншалықты маңызды?» Дүниежүзілік Банктің блогы, 2022 жылғы 22 маусым. https://blogs.worldbank.org/en/africacan/how-procyclical-has-fiscal-policy-been-cemac. Дүниежүзілік банк. 2022 жыл. Қазақстан - Климаттың өзгеруі және дамуы туралы елдік баяндама. Ва- шингтон, Колумбия федералды округы: Дүниежүзілік банк. http:/ /documents.worldbank.org/curated/ en/099420411012246024/P1773690ad92b401b089700f5be8659ecf0 Дүниежүзілік банк. 2022 жыл. Кедейлік және жалпы өркендеу, 2022 жыл: Түзету курсы. Вашингтон, Колумбия фе- дералды округы: Дүниежүзілік банк. https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/b96b361a- a806-5567-8e8a-b14392e11fa0/content. Дүниежүзілік банк, 2022 жыл. Қазақстан бойынша елдік экономикалық меморандум, 2022 жыл: Тәуелділік, қашықтық, дисперсия. Вашингтон, Колумбия федералды округы: Дүниежүзілік банк. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІК ПЕН ӘЛ-АУҚАТ ДЕНГЕЙIН БАҒАЛАУ 82 ҚОСЫМША Жасына байланысты зейнетақы (барлық схемалар, жалпымемлекеттік, мемлекеттік қызметшілер, ардагерлер, басқа да арнайы) Асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша зейнетақы Жинақтаушы (барлық схемалар, жалпымемлекеттік, мемлекеттік жәрдемақылар қызметшілер, ардагерлер, басқа да арнайы) Мүгедектігі бойынша зейнетақы (барлық схемалар, ӘЛЕУМЕТТІК жалпымемлекеттік, мемлекеттік қызметшілер, ардагерлер, САҚТАНДЫРУ басқа да арнайы) Өндірістік жарақаттар бойынша жәрдемақылар Әлеуметтік Сырқаттануына байланысты ақы төленетін демалыс сақтандырудың басқа да Денсаулық сақтау түрлері Жүктілікке және босануға/бала күтіміне байланысты жәрдемақылар Оқыту (кәсіби, өмірлік маңызды дағдылар, оқуға арналған ақшалай қаражат) Жұмысқа орналасуға ынталандыру / еңбекақыға субсидиялар Еңбек нарығындағы Мүгедектерді жұмысқа орналастыру жөніндегі шаралар саяси шаралар (ЕН-дағы белсенді бағдарламалар) Кәсіпкерлікті қолдау/стартаптарды ынталандыру (ақшалай және заттай нысандағы гранттар, микрокредиттер) ЕҢБЕК НАРЫҒЫ Еңбек нарығындағы қызметтер және ГСЗ арқылы делдалдық Еңбек нарығындағы басқа қолданыстағы бағдарламалар Еңбек нарығын саяси Жұмыссыздар үшін кірістерді қолдау (жәрдемақылар қолдау ( ЕН-дағы еңбек аударымдарды төлеуге байланысты жұмыссыздық) нарығындағы пассивті бағдарламалар) Жұмыссыздар үшін КІРІСТІ қолдау (жарналарды төлеуге байланысты емес жұмыссыздық бойынша жәрдемақы) Кедейлерге арналған атаулы ақшалай трансферттер және соңғы үміт бағдарламалары Отбасына/ балаларға/жетімдерге берілетін жәрдемақы (жетімдер мен әлеуметтік қорғалмаған балаларға ӘЛЕУМЕТТІК Шартсыз ақшалай жәрдемақыларды қоса алғанда) КӨМЕК трансферттер Жинақтаушы емес жәрдемақылар және жерлеуге төлемдер Шұғыл материалдық көмек ( босқындарды/ оралған мигранттарды қолдауды қоса алғанда) Қоғамдық қайырымдылық, оның ішінде зекет ҚОСЫМША 83 Шартсыз ақшалай Шартты ақшалай трансферттер трансферттер Жасына байланысты әлеуметтік зейнетақылар Мүгедектік бойынша жәрдемақылар /жарналарды Әлеуметтік зейнетақы төлеуге байланысты емес соғыс құрбандарына берілетін (жинақтаушы емес) жәрдемақылар Өмір сүру Азық-түліктік талондар, паектар және ваучерлер Азық-түлік Тамақ өнімдерін тарату бағдарламалары трансферттер және заттай түріндегі Тамақтану бағдарламалары (емдік, қосымша трансферттер Тамақтану бағдарламалары (емдік, қосымша АИТВ-мен өмір сүретін адамдар үшін тамақтану) Мектептік тамақтандыру Мектептік тамақтандыру Қоғамдық жұмыстар, Жұмыс үшін ақша ӘЛЕУМЕТТІК еңбекке ақы төлеу және КӨМЕК тікелей жұмыс орындарын Жұмыс үшін тамақ (соның ішінде оқу үшін тамақ, активтерді құру құру үшін тамақ және т. б. Медициналық сақтандырудан босату және медициналық төлемдерді азайту Оқуға төлемнен босату Алымдар мен Азық-түлік субсидиялары субсидияларды Тұрғын үй субсидиялары мен жәрдемақылар (және төлеуден босату «жеңілдіктер») Коммуналдық қызметтер мен электр энергиясына субсидиялар мен жәрдемақылар Ауыл шаруашылығындағы өндіріс факторларына субсидиялар Стипендиялар / білім беру жәрдемақылары Әлеуметтік көмектің басқа Арнаулы әлеуметтік қызметтер, күтімді жүзеге асыратын түрлері адамдарға арналған трансферттер Жоғарыда аталған санаттарда көрсетілмегендер Ішкі трансферттер, заттай түрдегі отбасы аралық сыйлықтар және ақшалай трансферттер Ішкі жеке трансферттер Алимент (ажырасу және ұстау) ЖЕКЕ ТРАНСФЕРТТЕР Қайырымдылық/ жеке зекет есебінен кіріс пен қолдау, шіркеулер мен ҮЕҰ-ны қолдау* Халықаралық жеке Шетелден ақша аударымдары трансферттер