O zbekistonda iqlim o zgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag larini “yashillashtirish” Noyabr, 2024-yil Oʻzbekistonda iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablagʻlarini “yashillashtirish” Noyabr, 2024-yil © 2024 Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki / Jahon banki 1818 H Street, NW Washington DC 20433 Telefon: 202-473-1000 Internet: www.worldbank.org Ba’zi huquqlar himoyalangan Mazkur nashr Jahon banki xodimlarining mehnati mahsulidir. Mazkur nashrda ifodalangan topilmalar, sharhlar va xulosalar Jahon banki ijrochi direktorlarining yoki ular vakillik qilayotgan hukumatlarning nuqtai nazarini aks ettirmasligi mumkin. Jahon banki mazkur nashrga kiritilgan ma’lumotlarning toʻgʻriligi, toʻliqligi yoki dolzarbligini kafolatlamaydi va taqdim etilayotgan ma’lumotlardagi xatoliklar, kamchiliklar yoki nomuvofiqliklar, shuningdek, maʼlumotlar, usullar, jarayonlar yoki xulosalardan foydalanish yoki foydalanmaslikning oqibatlari uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olmaydi. Mazkur nashrda koʻrsatilgan chegaralar, ranglar, nomlar, havolalar/izohlar va boshqa ma’lumotlar biron bir hududning huquqiy maqomini yoki bunday chegaralarni tasdiqlash yoki qabul qilish boʻyicha Jahon bankining qarorini anglatmaydi. Boshqalar mualliflik qilgan nashrlardan iqtibos keltirilishi Jahon banki ushbu mualliflarning qarashlari yoki nashrlarining mazmunini ma’qullashini anglatmaydi. Mazkur nashrdagi hech narsa Jahon bankining barcha maxsus himoyalangan imtiyozlari va daxlsizliklarini cheklash yoki ulardan voz kechishni anglatmaydi yoki shunday deb talqin etilmasligi yoki hisoblanmasligi kerak. Huquqlar va ruxsatlar Mazkur nashrdagi material mualliflik huquqi bilan himoyalangan. Jahon banki oʻz bilimlarini tarqatishni ragʻbatlantirganligi sababli, mazkur nashr, toʻliq havola keltirilgan holda, notijorat maqsadlarda toʻliq yoki qisman takror chiqarilishiga ruxsat etiladi. Nashrga havolani quyidagicha keltiring: “Jahon banki va O ʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi. 2024. O ʻzbekistonda iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablagʻlarini “yashillashtirish”. © Jahon banki.” Huquqlar va litsenziyalar, shu jumladan, ikkilamchi huquqlar boʻyicha barcha soʻrovlar quyidagi manzilga yuborilishi lozim: World Bank Publications, The World Bank Group, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, AQSH; faks: 202-522-2625; elektron pochta: pubrights@worldbank.org. Muqova dizayni: Vladimir Mirzoyev MUNDARIJA MINNATDORCHILIKLAR . . ................................................................................................................................ ii QISQARTMALAR ............................................................................................................................................ iii QISQACHA UMUMIY MA’LUMOT ................................................................................................................... iv 1.MAZKUR TADQIQOTNING MAQSADI VA YONDASHUVI .. ........................................................................... 1 1.1 Soha siyosatiga oid kontekst................................................................................................................... 1 1.2 Maqsad.................................................................................................................................................... 6 1.3 Yondashuv va metodologiya.................................................................................................................... 7 2. DAVLAT MOLIYASINING KO ʻLAMI (UZUN RO ʻYXAT) ................................................................................. 8 2.1 Ma’lumotlar manbalari............................................................................................................................. 8 2.2 Ta’sir potensiali........................................................................................................................................ 9 3.USTUVOR AHAMIYATGA EGA KORXONALAR (QISQA RO ʻYXAT) . . ............................................................ 14 3.1 Tanlash asoslari..................................................................................................................................... 14 3.2 Ustuvor subyektlarning profili................................................................................................................ 16 3.2.1 O ʻzbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi. . ...................................................... 16 3.2.2 O ʻzbekiston toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar jamgʻarmasi. . ......................................................... 17 3.2.3 Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi.................................................................................... 18 3.2.4 Qishloq xoʻjaligini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash jamgʻarmasi (FSSA)............................ 18 3.2.5 “O ʻzkimyosanoat” (O ʻzbekiston kimyo sanoati) AJ.. .................................................................... 19 3.2.6 “Issiqlik elektr stansiyalari” AJ (IES).. ......................................................................................... 20 3.2.7 Biznesni rivojlantirish banki AJ (BRB)......................................................................................... 21 4. ENG ZO ʻR UCHTA YECHIM BILAN BARVAQT MUVAFFAQIYATGA ERISHISH .. ....................................... 22 5. TAVSIYALAR .. ........................................................................................................................................... 27 BIBLIOGRAFIYA........................................................................................................................................... 35 1-ILOVA........................................................................................................................................................ 36 2-ILOVA........................................................................................................................................................ 38 RASMLAR 1-rasm. O ʻzbekistonning yashil siyosati va moliyaviy chora-tadbirlari toʻgʻrisida qisqacha umumiy maʻlumot......................................................................................................................................................... 2 JADVALLAR 2.1-jadval. Davlat jamgʻarmalarining uzun roʻyxati...................................................................................... 10 2.2-jadval. DKlar va DBlarning uzun ro’ yxati. . .............................................................................................. 11 2.3-jadval. Qisqa roʻyxatga kiritilgan DKlari va DBlarining 2023-yilda YaIMga nisbatan daromadlari. . ...... 15 2.4-jadval. Qisqa roʻyxatga olingan jamgʻarmalardan 2024-yilda kutilayotgan toʻlovlar, YaIMga nisbatan.... 15 3.1-jadval. Tanlangan tashkilotlar bilan suhbatlar tafsilotlari.. .................................................................... 22 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” i MINNATDORCHILIKLAR Mazkur hisobot Jahon bankining Veyjen Leu (Weijen Leow) (atrof-muhitga doir loyihalarini moliyalashtirish boʻyicha katta mutaxassis) va Martin Melekki (yetakchi iqtisodchi) rahbarligi ostidagi ishchi guruhi tomonidan Suxrob Fayz (maslahatchi) tadqiqot koʻmagida, O ʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan. Ishchi guruh jamoasi Iqtisodiyot va moliya vazirining birinchi oʻrinbosari Ilhom Norqulovga; Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish boshqarmasi boshlig’i Shoxzod Islamovga; va bo’lim boshlig’i Javlon Xakimovga chuqur minnatdorchilik bildiradi. Oʻ tkirjon Xolbadalov (maslahatchi) qoʻ shimcha yoʻlyo ʻriq koʻrsatdi. Ishchi guruh jamoasi, shuningdek, ushbu hisobotni ishlab chiqishda taqdim etgan ma’lumotlari uchun turli davlat organlari va hukumat idoralariga hamda alohida hissalari uchun Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi Ijrochi direktori oʻrinbosari Jasur Boʻriev va kompaniya xodimlariga; “O ʻzbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi” bosh ijrochi direktori Murodjon Farmanov va kompaniya xodimlariga; Biznesni rivojlantirish banki direktori oʻrinbosari Baxtiyor Axmonov va bank xodimlariga minnatdorchilik bildiradi. Mazkur hisobot Tatyana Proskuryakova (Markaziy Osiyo boʻyicha davlat direktori), Sameh Nagib Vahba (Sayyora departamenti, Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasi boʻyicha mintaqaviy direktor), Sanjay Srivastava (Atrof-muhit, Yevropa va Markaziy Osiyo boʻyicha mintaqaviy menejer) va Cecile Thioro Niang (moliya, raqobatbardoshlik va innovatsiyalar boʻyicha amaliyot menejeri) umumiy rahbarligida ishlab chiqilgan. Nigara Abate (Aloqa va bilimlarni boshqarish boʻ yicha yetakchi mutaxassis) mazkur hisobotni nashrga tayyorladi. Jamoa, shuningdek, Markaziy Osiyo boʻ yicha operatsion menejer Indu Jon-Abrahamga koʻrsatgan yoʻl-yoʻriqlari uchun va Jahon banki ekspertlari Tomas Farole (yetakchi iqtisodchi), Ismoil Ahmad Fontan (moliya sektori yetakchi mutaxassisi) va Svetlana Klimenkoga (iqlim boʻ yicha yetakchi mutaxassis) oʻz minnatdorchiligini bildiradi. Mazkur hisobot Jahon banki tomonidan boshqariladigan Iqlimni qoʻllab-quvvatlash fondining “Whole-of- Economy” (Iqtisodiyot butunligicha) dasturi tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. ii O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” QISQARTMALAR OTB Osiyo taraqqiyot banki NDC Milliy miqyosda belgilangan hissa BRB Biznesni rivojlantirish banki NGET Milliy yashil iqtisodiyot taksonomiyasi TRK Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi NNT Nodavlat tashkilot ESG Atrof-muhit, ijtimoiy va boshqaruv ODA Rasmiy rivojlanish yordami FDI Toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar PAB Parij bitimiga muvofiq koʻrsatkichlar Qishloq xoʻjaligini davlat tomonidan Davaktiv Davlat aktivlarini boshqarish agentligi FSSA qoʻllab-quvvatlash jamgʻarmasi BRMlar Barqaror rivojlanish maqsadlari GCF Yashil iqlim fondi Barqaror moliyaviy ma’lumotlarni oshkor SFDR YaIM Yalpi ichki mahsulot qilish qoidalari IG Issiqxona gazi KOʻK Kichik va oʻrta korxonalar ICMA Xalqaro kapital bozorlari uyushmasi SOB Davlat banki Axborot va kommunikatsiya DK Davlat korxonasi AKT texnologiyalari DMI Davlatga qarashli moliya muassasasi IFC Xalqaro moliya korporatsiyasi DUK Davlat unitar korxonasi IFI Xalqaro moliya instituti SWF Suveren boylik fondi XVJ Xalqaro valyuta jamgʻarmasi Iqlim bilan bogʻliq moliyaviy ma’lumotlarni TCFD OAJ Aksiyadorlik jamiyati oshkor qilish boʻyicha ishchi guruh KEPCO Koreya elektr energetika korporatsiyasi Oʻzbekiston tiklanish va taraqqiyot UFRD jamgʻarmasi KPI Asosiy samaradorlik koʻrsatkichi Birlashgan Millatlar Tashkilotining BMTTD MChJ Mas’uliyati cheklangan jamiyat Taraqqiyot Dasturi IMV Iqtisodiyot va moliya vazirligi Oʻzbekiston toʻgʻridan-toʻgʻri UzDIF investitsiyalar jamgʻarmasi MKOʻK Mikro, kichik va oʻrta korxonalar Oʻzbekiston ipoteka kreditlarini qayta UzMRC ILMA Istiqbolli loyihalar milliy agentligi moliyalash kompaniyasi O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” iii QISQACHA UMUMIY MA’LUMOT O ʻzbekiston hukumati yashil iqtisodiy oʻ tish sari tahsinga sazovor qadamlar tashladi. Bu borada u iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish barobarida oʻz iqtisodiyotlarini modernizatsiya qilishga intilayotgan rivojlanayotgan bozorlarga namuna boʻlmoqda. 2022-yildan boshlab hukumat oʻz investitsiya siyosatini qayta koʻrib chiqdi, subsidiyalarni qayta tartibga soldi va iqlimga investitsiyalarni ragʻbatlantirish maqsadida imtiyozlar joriy qildi. Yashil standartlar va qoidalarning joriy etilishi natijasida sohadagi davlat siyosati yanada mustahkamlanmoqda. Shunga qaramay, iqlim oʻzgarishi bilan bogʻliq risklar ortib borarkan, mamlakatning dadil moliyaviy islohotlar, ayniqsa, davlat aktivlaridan samaraliroq foydalanish yoʻlidagi saʼ y-harakatlarini kuchaytirish lozim. Davlat moliya institutlari (DMI) va davlat korxonalari (DK) yashil tashabbuslarning hali foydalanilmagan manbasini aks ettiradi. Birgalikda ular sezilarli moliyaviy qudratga ega: toʻ qqizta DMI butun iqtisodiyot miqyosida jami kreditlarning 70 foizini ta’minlaydi va hisob-kitoblarga koʻ ra, 2024-yilda O ʻzbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg ʻ armasi kabi davlat investitsiya jamg ʻ armalari va 26 ta boshqa jamg ʻ armalar tomonidan moliyalashtirilgan investitsiyalar mamlakat yalpi ichki mahsulotining (YaIM) qariyb 10 foizini tashkil etdi. O ʻzbekiston davlat korxonalari energetika, sanoat, qishloq xoʻ jaligi va transport sohalarida ustuvor mavqega ega. Xususiy mablagʻlar oxir-oqibat iqlim va atrof-muhitni muhofaza qilish boʻyicha chora-tadbirlarni moliyalashtirishning asosiy qismini ta’minlaydi. Shunga qaramay, DMI va DKlarni ishga solish mamlakatning bugungi kundagi konteksti uchun pragmatik strategiya hisoblanadi, shuningdek, iqlim oʻzgarishlariga qarshi harakatda davlat strategik yetakchiligini amalga oshirish hamda xususiy sektor investitsiyalar oqimini jalb qilishning samarali usulidir. DMI va DKlar muhim strategik investor rolini oʻ ynaydi va yashil texnologiyalar va biznes modellar uchun bozor risklarini kamaytirishi mumkin. Davlat mablagʻlarini yashil investitsiyalarga yoʻnaltirish xususiy moliyalashtirishning koʻplab qoʻ shimcha oqimlariga yoʻl ochishda namuna vazifasini oʻ taydi va yashillashtirish loyihalarida amaliy tajriba yaratishga yordam beradi. Iqtisodiyot va moliya vazirligi (IMV) ushbu foydalanilmagan bevosita siyosat dastagini ishga solishi lozim. Koʻplab DMI va DKlarning aksiyadori sifatida IMV aksiyadorlar qarorlari orqali yashil investitsiya strategiyalarini belgilash imkoniga ega. Bu IMVning iqlim oʻzgarishi sharoitida davlat aktivlarini joylashtirishdagi boshqaruvchi vazifasiga hamda uning iqlim oʻzgarishiga qarshi harakat va yashil iqtisodiyotni rivojlantirish sohasidagi siyosiy roliga mos keladi. Alohida DMI yoki DK darajasidagi yashil strategiya investitsiya maqsadlarini belgilash hamda yashil portfellar va ularning natijalarini oshkor qilishni ta’minlashni talab qiladi. Jahon miqyosida O ʻzbekiston uchun davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan iqlimga oid moliyalashtirish vositalarining mashhur namunalari mavjud. Xususan, Braziliya Milliy Taraqqiyot Banki (Banco Nacional de Desenvolvimento Econômico e Social, BNDES) qimmatli ilhom manbai boʻla oladi. Iqlim oʻzgarishi qarshi kurash va yashil moliyalashtirishga oid barcha saʼ y-harakatlar uchun markaziy muvofiqlashtiruvchi funksiya ham muhim ahamiyatga ega va O ʻzbekiston ana shunday muvofiqlashtiruvchi platforma yoki moliyalashtirish vositasi haqida allaqachon bosh qotirmoqda. Moliyalashtirish vositasi resurslarni tartibga solish, davlat tashabbuslari va xususiy kapital oʻrtasidagi sinergiyani optimallashtirishga va uglerod bozorlari va xalqaro iqlim jamgʻarmalari kabi yangi moliyalashtirish oqimlaridan foydalanishga yordam beradi. Bundan tashqari, O ʻzbekiston bank regulyatori kredit risklari boʻyicha iqlim risklarini baholashni oʻz ichiga olgan yangi yoʻriqnomalarni joriy etish orqali kredit portfelidagi oʻzgarishlarni tezlashtirishi mumkin. Yashil DMI va DKlar ta’minot zanjirlari boʻylab ijobiy iqtisodiy ikkilamchi taʼsirlarni keltirib chiqarishi va xususiy oʻyinchilarga oʻrnak boʻlishi mumkin. Lekin ijobiy oʻzgarishlar yoʻlida boshqalarni ortidan ergartishga hamma ham birdek tayyor emas. Ba’zi muassasalar yashil investitsiyalar boʻ yicha mamlakat chempioni boʻlish uchun boshqalardan koʻra munosibroq va mazkur tadqiqot ayni kerakli xususiyatlarga iv O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” ega boʻlgan eng yaxshi nomzodlarni aniqlaydi. Bu sifatlarga ularning asl rivojlanish vazifalari hamda milliy iqlim va atrof-muhit maqsadlari oʻrtasidagi muvofiqlik, kuchli moliyalashtirish salohiyati va, eng muhimi, aniq moliyalashtirish maqsadlari va samaradorlik koʻrsatkichlari bilan yashil strategiyalarni amalga oshirishga tayyorlik kiradi. Ushbu sa’ y-harakatlarning negizida investitsiya yoʻriqnomalari va tasdiqlash jarayonlariga kiritilishi kerak boʻlgan Milliy Yashil Iqtisodiyot Taksonomiyasi (NGET) asosidagi yashil investitsiyalarning ishonchli ta’riflaridan foydalanish yotadi. Davriy ravishda oʻ tkaziladigan yashil ta’sir tekshiruvlari yashil investitsiyalarning ishonchliligini oshirish va “yashil yuvish” riskining oldini olish uchun yashil investitsiyalarni shaffof taqsimlash tamoyillarini qoʻllab-quvvatlashi lozim. Yashil taʼsir investitsiyalarida strategik yetakchilik uchun moliyalashtirish vositasi sifatida DMI va DKlardan foydalanish davlat korxonalari va davlat tijorat banklari uchun xususiylashtirish yoki transformatsiya ishlarini hech qanday tarzda sekinlashtirmasligi yoki ularning bozorlardagi faoliyatini qoʻllab-quvvatlamasligi yoki ushbu kvazi-davlat korxonalari orqali yoʻnaltiriladigan siyosatni moliyalashtirishni oshirmasligi kerak. Aksiyadorlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan yashil moliyalashtirish borasida asosiy nomzodlar sifatida uchta tashkilot yaqqol ajralib turadi: Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi (TRK), Biznesni rivojlantirish banki AJ (Biznesni rivojlantirish banki, BRB) va O ʻzbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi (UzMRC). TRK. Kengash tomonidan tasdiqlangan yashil strategiya hamda quyosh energiyasi va boshqa yashil loyihalarni moliyalashtirish tajribasiga ega boʻlgan TRK davlat yashil investitsiyalari yoʻnalishida yetakchi sifatida faoliyat yuritishga eng munosib nomzod. Uning keyingi qadamlari investitsiyalarni koʻrib chiqish jarayonini NGET bilan muvofiqlashtirish va xodimlarni oʻ qitish orqali salohiyatni oshirishga qaratilishi lozim. Yashil investitsiyalar yoʻnalishidagi yutuqlarni kuzatish va hisobot berish uchun monitoring mexanizmlarini yaratish ham bir xil darajada muhimdir. TRK oʻz oldiga 2026-yilga kelib yashil moliyalashtirishni 35 foizga yetkazishdek ulkan maqsadni qoʻ ygan. BRB. Bank oʻzining operatsion yoʻriqnomalariga ekologik barqarorlik tamoyilini kiritib, oldinga ildam qadamlar tashladi va hozirda Barqaror moliya tizimini ishlab chiqmoqda. Rahbariyat bilan boʻlgan suhbatlar yashil moliyalashtirish yoʻnalishida keng qamrovli rejalarni ochib berdi. Iqlim bilan bogʻliq moliyalashtirish maqsadlarini belgilash va portfel ma’lumotlarini oshkor qilish shular jumlasidan. Aksiyadorlarning qoʻllab- quvvatlashi bilan BRB oʻzining yashil kun tartibida jadal harakat qilish imkoniga ega. Bankning xalqaro yashil moliya platformalariga qoʻ shilish rejalari ham global moliya institutlari bilan yanada kengroq hamkorlik qilish imkoniyat eshiklarini ochadi. UzMRC. Bu yashil moliyalashtirishda yetakchilikka yana bir daʼ vogar, ayniqsa, uy-joy sohasida yashil moliyalashtirish nuqtai nazaridan. Xalqaro moliya institutlari (IFI) bilan yaqin aloqalari unga yashil ipoteka skriningi vositalarini ishlab chiqish imkonini berdi hamda bank bu yil yashil obligatsiyalarni chiqarishga tayyor. Biroq UzMRC oʻz portfelida yashil faoliyatni kengaytirishi uchun O ʻzbekiston NGETga mos keladigan yashil va iqlimga chidamli binolar uchun sanoat miqyosidagi standartni qabul qilishi lozim. Soha siyosatini ishlab chiquvchi mutasaddilar bunday standartni qabul qilishni ustuvor vazifa sifatida belgilashlari kerak, chunki bu yashil ipotekalarni tasdiqlash va yashil obligatsiyalarni chiqarish jarayonini soddalashtiradi. Boshqa DKlari va DMIlari ham yashil investitsiyalar sohasida yetakchi rol oʻynash uchun yetarli salohiyatga ega. Kimyo sanoatining yetakchi oʻ yinchisi boʻlmish “O ʻzkimyosanoat” 2050 yilga borib issiqxona gazlari chiqindilarini 90 foizga kamaytirish majburiyatini olgan. An’anaviy ifloslantiruvchi sektorda uning barqarorlik sohasidagi yetakchiligi kuchli signal boʻladi. Eskirgan yoqilgʻi elektr stansiyalarini boshqaradigan Issiqlik elektr stansiyalari , koʻp jihatdan “jigarrang” faoliyatini yashillashtirish uchun hali foydalanilmagan salohiyatga ega boʻlgan yana bir korxona Davlat mablagʻlari hisobiga moliyalashtiriladigan ushbu tashkilot, qayta tiklanadigan energiya, uglerodni ushlab qolish va energiya saqlashga sarmoya kiritish borasida boshqa energiya kompaniyalari uchun kuchli namuna boʻlishi mumkin. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” v O ʻzbekiston toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar jamgʻarmasi (UzDIF) ham muhim rol oʻynaydi. Jamgʻ armaga toʻ gʻridan-toʻ gʻri xorijiy investitsiyalarni ragʻbatlantirish vazifasi yuklatilgan. O ʻz strategiyasiga yashil oʻlchovni kiritish orqali u asosiy eʼ tiborini barqaror texnologiyalar va biznes modellariga qaratuvchi xorijiy investorlarning yangi toʻlqinini jalb qilishi mumkin. Qishloq xoʻjaligini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash jamgʻ armasi oʻzining moliyaviy qarorlariga yashil mezonlarni kiritish orqali qishloq xoʻjaligi qiymat zanjiri boʻ ylab iqlimga chidamli dehqonchilik amaliyotini tezlashtirishi mumkin. IMV bilan O ʻzbekiston tiklanish va taraqqiyot jamgʻarmasi (UFRD) va Davlat aktivlarini boshqarish agentligi (Davaktiv) kabi boshqa hamkorlar oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlik yashil moliyalashtirishni yengillashtirishga yordam beradi. TRK ham, UzMRC ham IMV aksiyadorlari nazorati ostida boʻlib, ularga aksiyadorlar qarorlari orqali yashil investitsiya maqsadlarini belgilashni osonlik bilan topshirish mumkin. UzDIF, BRB va “O ʻzkimyosanoat” kabi tashkilotlarni oʻz ichiga olgan UFRD oʻzining korxonalar portfelida yashil strategiya va oʻlchanadigan samaradorlik koʻrsatkichlarini qabul qilishi lozim. O ʻzbekistonning DKlari va DMIlari mamlakatning yashil iqtisodiy oʻ tishini amalga oshirish uchun hali foydalanilmagan katta salohiyatga ega. Aniq yetakchilik, strategik muvofiqlashtirish va kuchli aksiyadorlar qoʻllab-quvvatlashi bilan ushbu davlat tuzilmalari yanada yashil, barqaror iqtisodiyotga yoʻl ochib berishi va xususiy kapitalni shunga mos ravishda safarbar qilishi mumkin. vi O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 1 MAZKUR TADQIQOTNING MAQSADI VA YONDASHUVI 1.1 Soha siyosatiga oid kontekst Oʻzbekiston hukumati oʻzining umumiy iqtisodiy taraqqiyoti va bozorga yoʻnaltirilgan siyosatining bir qismi sifatida yashil va iqlim oʻzgarishlariga chidamli iqtisodiy oʻ tishni amalga oshirishga kirishdi. Investitsion ehtiyojlarni hisobga olinsa, muvaffaqiyatli oʻ tish uchun moliyalashtirishni bosqichma-bosqich oshirish kerak boʻladi. O ʻzbekiston uchun ishlab chiqilgan Mamlakat iqlimi va taraqqiyoti boʻ yicha Hisobotda1 energetika tizimini uglerodsizlantirish xarajatlari 2030-yildan boshlab har yili 20 milliard AQSH dollarini tashkil etishi va undan keyin ortib borishi taxmin qilingan. Chiqindilarni va ifloslanishni boshqarish, tabiat va ekotizimni muhofaza qilish, iqlimga chidamli infratuzilma va jamoalarga investitsiyalar kabi boshqa ekologik muammolarni hal qilish uchun moliyalashtirish talab etiladi. Qoʻllab-quvvatlovchi siyosat tizimi. Iqtisodiyotni yashillashtirish boʻyicha milliy siyosat yoʻnalishi Prezidentning “Yashil iqtisodiyot chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ-436 (2022-yil, 2-dekabr) qarori bilan belgilab berildi. Shundan beri hukumat investitsiyalarni qoʻllab-quvvatlovchi siyosatni ishlab chiqish va qoʻ shimcha mablagʻlarni jalb qilish orqali yashil moliyalashtirishda sezilarli yutuqlarga erishdi. Masalan, byudjet sikli orqali iqlim oʻzgarishlariga qarshi kurash va yashil xarajatlarni (shu jumladan, ofatlar xavfi uchun) kuzatib borish va ustuvorligini belgilash uchun xarajatlarni yorliqlash joriy etildi. Qayta tiklanadigan energiya va yashil texnologiyalarni joriy qilishni ragʻbatlantirish uchun energiya subsidiyalari qaytarildi. Milliy yashil iqtisodiyot taksonomiyasi (NGET) bu borada qoidalar mavjud boʻlmagan ayrim tarmoqlar uchun yashil standart boʻlib xizmat qiladi. Fiskal javobgarlikni baholash uchun iqlim risklarini tahlil qilish orqali ma’lumot olinmoqda va hukumat tomonidan qoʻllab-quvvatlanuvchi tabiiy ofatlardan sugʻurta qilish dasturi koʻrib chiqilmoqda. Mablagʻ yigʻishning yashil obligatsiyalar va xalqaro uglerod bozorlari kabi yangi imkoniyatlari ochildi. 1-rasmda amalga oshirilgan siyosat va moliyalashtirish chora-tadbirlari, ularning nisbiy soʻndirilishi va foydalanilgan manbalar haqida qisqacha umumiy maʼlumot berilgan. Chora-tadbirlar tafsilotlari 1-ilovada keltirilgan. Subsidiyalar islohoti, yashil taksonomiya va yashil obligatsiyalar standartlari hamda uglerod bozorini rivojlantirish kabi tashabbuslar Jahon banki tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Milliy iqlim fondi ustida ishlash ham muhokama qilinmoqda. Davlat jamgʻarmalari va yordam dasturlari, davlat banklari (birgalikda davlat tasarrufidagi moliya institutlari (DMI) deb yuritiladi) va davlat korxonalarini (DKlarni) yashillashtirish yana bir samarali strategiya. 2 Mazkur hisobotning asosiy eʼ tibori shunga qaratilgan. Soha siyosati doirasidagi maqsadlarga erishish uchun davlat mablagʻlari turli yoʻllar bilan boshqarilishi mumkin. Yillik byudjet ajratmalari yashil davlat loyihalari va kapital qoʻ yilmalarni qoʻllab-quvvatlashning bir yoʻli. Hozirda davlat byudjeti xarajatlarining atigi 9-11 foizini iqlimga mos deb hisoblash mumkin. 3 Byudjet jarayoni orqali iqlim xarajatlarining ulushini oshirish byudjet soʻrovi va davlat investitsiyalarini boshqarish tizimida yangi yoʻnalish demak. Buning uchun turli davlat institutlarining manfaatlari va iqtisodiy jihatdan oʻzaro aloqadorligi iqlimga yetarli darajada mos kelishi kerak. Yana bir yoʻli – korxonalar va uy xoʻjaliklarini moliyaviy qoʻllab-quvvatlash mexanizmlarini 1 Jahon banki guruhi, 2023-yil. 2 Mazkur tadqiqot yashil fiskal harakatlarning boshqa turlarini qamrab olmaydi, shunga qaramay, ular ham bir xil darajada samarali boʻlishi mumkin. Bularga quyidagilar misol boʻla oladi: (i) byudjetni taqsimlash jarayonining bir qismi sifatida davlat xarajatlarida yashil jamoat tadqiqotlari va dasturlariga ustuvorlik berish boʻ yicha byudjet bazasi va yoʻriqnomalarini qayta koʻrib chiqish va/yoki (ii) yashil investitsiyalar va saʼ y-harakatlarni ragʻbatlantirish uchun soliq va soliq xarajatlari siyosatini isloh qilish. Biroq bu choralar yashil davlat jamgʻ armalari, korxonalar va kreditorlar uchun qoʻ shimcha choralar hisoblanadi. 3 Fransiya taraqqiyot agentligi (FTA) va BMTTD, 2023-yil. Bu xarajatlarni yorliqlash boʻ yicha mashgʻulot boʻlib, bunda iqlim oʻzgarishi maqsadlaridan biri sifatida koʻriladigan xarajatlar iqlim belgisi bilan yorliqlanadigan metodologiyaga asoslangan. Bu NGETdan farq qiladi, chunki NGET sanoat tasniflari va sanoatga xos texnik mezonlardan yanada aniqroq va qat’iy yashil xarajatlar ma’lumotlarini taqdim etish uchun foydalanadi. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 1 koʻrib chiqish boʻlib, bunga investitsiya jamgʻ armalari va yashil investitsiyalar boʻ yicha davlat dasturlari kabi vositalar kiradi. Soha siyosatiga doirasidagi moliyaviy subsidiyalar, grantlar, kredit liniyalari, kafolatlar va boshqalarni tarqatish kanallaridir.4 Korxonalar va moliya institutlarining davlat tasarrufida ekanligi5 yashil va iqlim oʻzgarishlariga chidamlilik kun tartibini ilgari surish uchun yana bir imkoniyatni taqdim etadi. Asosiy mulkdor sifatida davlat DKlar va kreditorlarning operatsion va strategik maqsadlariga ta’sir qilish uchun oʻz aksiyadorlik huquqlaridan foydalanishi mumkin. 1-RASM. Oʻzbekistonning yashil siyosati va moliyaviy chora-tadbirlari toʻgʻrisida qisqacha umumiy maʻlumot DAVLAT XUSUSIY* DONORLAR Subsidiya islohotidan tejashlar daromad Uglerod solig'l, atrof-muhit darajalari siyosati Moliya rejalarida iglim riski, talofat sug'urtasi S lalim va ESG riskini boshqarish uchun bank qoidalari I Yashil kreditlar/sug'urta/obligatsiya/boshqa qimmatbaho qog'ozlar Y Yashil rag'batlantirish dasturlari O S boshqa Uglerod kreditlari savdosi uchun tizim (Parii bozori) A siyosatlar Ihtivoriv kreditlarni sotish uchun qoidalar T Iqlim/yashil strategiyalarni o'rnatish Yashil taksonomiya va standartlar Uzog muddatli iqtisodiy rejalar lqlim/yashil byudjet tizimi, kovertlar, va h.k. byudjetda ustuvorlik Halimga davlat sarmovasini boshqarish tizimi M belgilash Davlat xaridlari qoidalarii O L byudjetdan **DMI, DKlar uchun yashil mandat (sohani iqlimga moslashuvi/yumshatis I tashqari Milliy iqlim fondi Y Kapital bozorlari: suveren yashil obligatsiyalari A kredit MDB va ikki tomonlama kreditlar olish va ODA Global fondlarga chigish (GCF, GEF) * Hukumat rag ’batlantirilishi va kafolatlari orgali boshqariladigan xususiy moliyani ham gamrab olgan. ** Hisobotning asosiy mavzusi BYUDJET BAZASINING CHEGARALARI O ʻzbekistonning konsolidatsiyalashgan davlat xarajatlari 6 – byudjet doirasidagi, byudjetdan tashqari va kvazi-fiskal xarajatlarni oʻz ichiga olgani holda – yalpi ichki mahsulotning (YaIM) qariyb 41 foizini tashkil qiladi. Bu tegishli mintaqadagi hamkorlar, daromad darajasi oʻxshash mamlakatlar va namuna sifatida eʼ tibor qaratilayotgan iqtisodiyotlarga qaraganda ancha yuqori boʻlib, davlatning iqtisodiyotdagi ustunligini ta’kidlaydi. Davlat tomonidan yoʻnaltirilgan koʻplab byudjetdan tashqari mablagʻlarni markaziy davlat xarajatlariga birlashtirishda oldinga siljish bor. Yillik byudjet jarayoni markaziy nazoratni amalga oshirish va xarajatlar ustuvorligini belgilash uchun eng keng qamrovli asos emas. Masalan, byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari hisoblari saqlanib qolgan boʻlib, O ʻzbekiston tiklanish va taraqqiyot jamgʻarmasi (UFRD) tomonidan soha siyosati doirasida kreditlash, shuningdek, davlat korxonalari va kreditorlarni kvazi-fiskal qoʻllab-quvvatlash ham ancha salmoqli boʻlishi mumkin. 4 Uglerod yoki atrof-muhit soligʻi investitsiya imtiyozlarini oʻzgartirish uchun samarali siyosat, lekin u odatda DMI darajasida qoʻllanilmaydi. 5 Jahon bankining “O ʻzbekiston: davlat xarajatlari sharhi”ga koʻra (Izvorski va boshq. 2019), jami davlat xarajatlarining taxminan yarmi byudjet jarayonidan tashqarida, shu jumladan, hukumatning umumiy fiskal strategiya maqsadlari bilan kam muvofiqlashtirilgan holda resurslarni toʻplay oladigan va sarflay oladigan byudjetdan tashqari tashkilotlar tomonidan amalga oshirilgan. Davlat korxonalari va davlat banklari ushbu byudjetdan tashqari manbalardan yuqori darajada subsidiyalangan kreditlar oladi. Hukumat mazkur tadqiqot doirasidan tashqarida boʻlgan moliyaviy intizom va barqarorlikni yaxshilash ustida ishlamoqda. 6 Izvorski et al 2019. Oʻzbekiston davlat xarajatlari sharhi 2019 yil. 2 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” Prezidentning PQ-436-sonli qarori rag ʻ batlantiruvchi chora-tadbirlar, standartlar, qoidalar va infratuzilmani qoʻ llab-quvvatlash zarur choralar boʻ lsa-da, yashil investitsiyalarning gurkirab oʻ sishini boshlab berish uchun yetarli emasligini tan oldi. Shuningdek, unda amalga oshirish chora-tadbirlari qatorida davlat resurslaridan foydalanish ham belgilandi. Milliy miqyosda belgilangan hissalar (NDC) muddatlariga rioya qilish uchun siyosatchilar mavjud va yangi toʻ g ʻ ridan-to ʻ g ʻ ri moliyalashtirish kanallaridan samarali foydalanib, yashil investitsiyalar uchun kuchli bozor signalini berishi va xususiy moliyalashtirish oqimlarini jalb qilishi kerak. Rag ʻ batlantiruvchi siyosatga qo ʻ shimcha vosita sifatida davlat moliyalashtirish kanallarini “yashillashtirish” O ʻzbekiston misolida, ayniqsa, davlatning iqtisodiyotdagi ustuvor mavqeyi va davlat korxonalari, davlat banklari (DB) va boshqa moliyaviy koʻ mak dasturlari orqali katta mablag ʻ ajratilayotgani uchun juda maqbul siyosat. Shu bilan birga, DKlari va DBlari zarur transformatsiya, xususiylashtirish yoki, zarur hollarda, bozordan chiqish uchun oldindan belgilangan yoʻ ldan borishlari kerak. Ushbu evolyutsiya, hatto ular davlat siyosati doirasida iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish boʻ yicha strategik yetakchilik vositasi sifatida qo ʻ llanilganida ham davom etishi kerak. Oldindan belgilangan yo ʻ llar DKlar va DBlarni xususiylashtirish va transformatsiyalash strategiyalari bilan belgilanadi – bu yerda strategik bo ʻ lmagan DKlar va DBlar xususiylashtirishga tayyorlanadi, strategik DKlar va DBlar – yaqin kelajakda davlat mulkida qoladiganlari – foyda olish va ta’ sir maqsadlariga ega boʻ lgan ishonchli ijtimoiy mas’ul muassasalarga aylantiriladi. RAQOBATNI KUCHAYTIRISH VA BOZOR YARATISH SHAROITIDA DBLARI VA DKLARNI “YASHILLASHTIRISH” Iqtisodiyotni “yashillashtirish” uchun DBlari va DKlardan foydalanish O ʻzbekiston kabi bozor tamoyillariga va yashil rivojlanishning yangi modeliga ikki tomonlama oʻ tish sharoitidagi mamlakat uchun pragmatik strategiya hisoblanadi. Xususiy sektor kapitali koʻpincha yetarli emas yoki yangi yashil texnologiyalarni qoʻllashda yuqori darajadagi tavakkalchilikdan qochadi, ayniqsa, umumiy biznes ufqlaridan tashqarida, daromadliligi noaniq uzoq muddatli investitsiyalarni talab qiladigan yangi yashil sektorlarda. DB va DKlar davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi va ular yashil loyihalarni amalga oshirishda yetakchilik qilish, namuna effektini yaratish va xususiy investitsiyalarni shunga moslashishga undaydigan tajribani rivojlantirish uchun yaxshiroq imkoniyatga ega. Yashil DBlar qisqa muddatda faol xususiy sektorning oʻ sishini kechiktirmasligi va kerak boʻlganda transformatsiya qilinishi, xususiylashtirilishi yoki bosqichma-bosqich tugatilishi kerak. Transformatsiya yoki xususiylashtirish yoʻlida ular yangi yashil faoliyatning bozordagi risklarini kamaytirish orqali yashil loyihalarga uzoq muddatli xususiy investitsiyalar uchun zamin yaratishlari lozim. O ʻzbekistonda 1-darajali DBlari rivojlanishning aniq maqsadlariga erishish (xususan, mikro, kichik va oʻ rta korxonalar (MKO ʻK) tomonidan ish oʻ rinlari yaratish yoki ipoteka kreditlari orqali koʻ chmas mulkka ega boʻ lish) uchun foizli subsidiyalar va imtiyozli kreditlarni boshqarish orqali sohaga oid siyosat vositasi sifatida allaqachon faoliyat yuritmoqda. DBlarini “yashillashtirish” shunchaki davlat resurslarini iqlimga doir choralar va yashil iqtisodiyot siyosatining ustuvor yoʻnalishlariga moslashtirishni nazarda tutadi. Boshqacha qilib aytganda, DBlarining ta’sir tizimlari yashil ta’sirlarni (masalan, energiya samaradorligi yoki iqlim ofatlariga chidamlilik) mustahkam o ʻrnatishi, ularning mezonlarini ishlab chiqishi va mustaqil tekshirish mexanizmlarini tashkil etishi lozim. Xususiylashtirishga mo ʻljallangan 2-darajali strategik boʻlmagan DBlari xususiylashtirishga tayyorgarlik koʻrish uchun davlat siyosati dasturlari – bozordan tashqari subsidiyalar va imtiyozli shartlarda kreditlash dasturlari, shu jumladan vositachilikdan voz kechishi kerak. 2-darajali strategik DBlar rivojlanish kreditlarini bozor buzilishlariga olib kelmaydigan va xususiy kapitalga egallash uchun imkon beradigan tarzda qayta ishlab chiqishlari kerak, shu bilan birga oʻz ta’sir tizimlariga yashil maqsadlarni qabul qilishlari kerak. Strategik va strategik boʻlmagan davlat korxonalariga nisbatan qoʻllaniladigan bir xil tamoyillar strategik boʻlmagan (xususiylashtirishga moʻljallangan) va strategik davlat korxonalariga nisbatan qoʻllanilishi mumkin. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 3 Davlat oʻz mablagʻlarini ajratishni boshladi va koʻproq davlat aktivlari xususiy ishtirok uchun yorliqlandi. Mazkur hisobotdan tashqari, Jahon banki guruhi va boshqa XMTlar strategik boʻlmagan DKlari va DBlarini xususiylashtirishga tayyorlashda va tegishli foyda olish orqali ishonib topshirilgan davlat kapitalini himoya qilish bilan birga, kam xizmat koʻrsatilayotganlarga davlat xizmatlarini koʻrsatish boʻyicha oʻzlarining ijtimoiy kafolat majburiyatlarini bajarish uchun strategik DKlar va DBlarni oʻzgartirishda siyosat boʻyicha maslahatlar, texnik yordam va investitsiyalarni moliyalashtirish bilan hukumatni qoʻllab-quvvatlamoqda. Strategik boʻlmagan DKlari va DBlarni “yashillashtirish” oʻzlari investitsiya kiritayotgan potensial tashkilotlarning yashil faoliyatiga e’ tibor qaratadigan nufuzli xalqaro investorlarni jalb qilish uchun xususiylashtirishga tayyorgarlikning bir qismidir. “Yashillashtirish”ga tayyorlik orqali DBlari toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarni (FDI) jalb qilishga urinayotgan global rivojlanayotgan bozorlarda boshqa nomzod investitsiyalarga nisbatan raqobatbardosh ustunlikni koʻrsatishi mumkin. Strategik DBlari va DKlari davlat xizmatlaridan yetarli darajada foydalanolmaydigan aholi qatlamiga “jigarrang” davlat xizmatlarini taqdim etish orqali ularni eʼ tibordan chetda qoldirolmaydi. Ular bunday aholi qatlamiga “yashil” davlat xizmatlarini taqdim etish orqali ularning imkoniyatlarini vaqtidan oldin kengaytirishi mumkin. Qolaversa, DBlari va DKlarini “yashillashtirish” shaffof va inklyuziv tarzda amalga oshirilishi, bunda barcha bilim va yoʻl-yoʻriqlar xususiy sektor uchun birdek ochiq boʻlishi lozim. O ʻz navbatida, xususiy sektor uchun yashillashtirish amaliyotini qoʻllash orqali istalgan vaqtda bozorga kirib kelishiga ruxsat berilishi kerak. Bu “yashillashtirish” boʻyicha bilim va yordam berishda teng sharoitlarni ta’minlaydi. Davlat o’z mablag ’larini ajratishni boshladi va ko’proq davlat aktivlari xususiy ishtirok uchun yorliqlandi. Mazkur hisobotdan tashqari, Jahon banki guruhi va boshqa XMTlar strategik bo’lmagan davlat korxonalari va XKlarni xususiylashtirishga tayyorlashda va tegishli foyda olish orqali ishonib topshirilgan davlat kapitalini himoya qilish bilan birga, kam xizmat ko’rsatilayotganlarga davlat xizmatlarini ko’rsatish bo’ yicha o’zlarining ijtimoiy kafolat majburiyatlarini bajarish uchun strategik DKlar va DBlarni o’zgartirishda siyosat bo’ yicha maslahatlar, texnik yordam va investitsiyalarni moliyalashtirish bilan hukumatni qo’llab-quvvatlamoqda. Strategik bo’lmagan DKlar va DBlarni yashillashtirish o’zlarining potentsial sarmoyadorlarining yashil faoliyatiga e’ tibor qaratadigan nufuzli xalqaro investorlarni jalb qilish uchun xususiylashtirishga tayyorgarlikning bir qismidir. Yashillashtirishga tayyorlik orqali ikkinchisi to’g ’ridan-to’g ’ri xorijiy investitsiyalarni (FDI) jalb qilishga urinayotgan global rivojlanayotgan bozorlarda boshqa nomzod investitsiyalarga nisbatan raqobatbardosh ustunlikni ko’rsatishi mumkin. Strategik DB va DKlar kam ta’minlanganlarga “jigarrang” davlat xizmatlarini taqdim etish orqali ularni ortda qoldira olmaydi. Ular kam ta’minlanganlarga “yashil” davlat xizmatlarini taqdim etish orqali ularning imkoniyatlarini ertaroq boyitishi mumkin. Qolaversa, DB va DKlarni yashillashtirish shaffof va inklyuziv tarzda amalga oshirilishi kerak, shunda barcha bilim va yo’l-yo’riqlar xususiy sektor uchun birdek ochiq bo’lishi kerak, bu esa istalgan vaqtda yashillashtirish amaliyotini qo’llash orqali kelishiga ruxsat berilishi kerak. Bu yashillashtirish bo’ yicha bilim va yordam berishda teng sharoitlarni ta’minlaydi. Davlat mablagʻlari hal qiluvchi rol oʻynaydi, lekin agar mamlakatning fiskal holatiga salbiy ta’sir koʻrsatmaslik kerak boʻlsa, yashil moliyalashtirishning yagona manbai boʻla olmaydi.7 Birinchidan, aksariyati DMIlari tomonidan boshqariladigan mavjud moliyaviy qoʻllab-quvvatlash dasturlari hozirda ish oʻrinlari yaratish va samaradorlikni oshirish kabi siyosat maqsadlariga qaratilgan. Siyosatning ustuvor yoʻnalishlari orasida iqlimga oid choralar va yashil iqtisodiyot maqsadlarining ahamiyati ortib borayotganini inobatga olgan holda, bu dasturlar ham iqlim va yashil iqtisodiyot maqsadlariga muvofiqlashtirish orqali “yashillashtirilishi” kerak. Ikkinchidan, DMIlari va DKlari koʻplab xususiy bizneslar tomonidan tavakkalchiligi oʻ ta yuqori deb hisoblanishi mumkin boʻlgan yashil texnologiyalarni moliyalashtirishda strategik investorlar yoki birinchi harakatlanuvchilar boʻlishlari va shu tariqa yashil texnologiyalar va faoliyatga xususiy kapitalni koʻproq jalb qilishlari lozim. Cheklangan moliyalashtirish maydonini hisobga olgan holda, xususiy mablagʻlar oxir-oqibat yashil va iqlimga chidamli investitsiyalarni moliyalashtirishning asosiy qismini ta’minlashi kerak. DMIlari va DKlarini “yashillashtirish” davlat resurslaridan strategik foydalanish boʻlib, yashil qonunchilik va me’ yoriy-huquqiy bazalar hamda bozor infratuzilmasini ta’minlash bilan birgalikda iqtisodiyotga ijobiy tashqi ta’sirlar va natijalarni tezroq keltirib chiqarishi mumkin. Muvaffaqiyatli misollar mavjud. Braziliya 7 Jahon banki guruhi 2023 a. 6–7-betlar. 4 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” Milliy Taraqqiyot Banki (Banco Nacional de Desenvolvimento Econômico e Social, BNDES) zimmasiga yashil tashabbuslarning, ayniqsa, Amazon tropik oʻrmonlari mintaqasida, asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylanish vazifasi yuklatildi. Davlat “yashil chempioni” sifatida u xususiy kompaniyalar uchun kamaytirilgan moliyaviy risklar bilan, jumladan, bozor bilan risklarni boʻlishish orqali, uzoq muddatli barqaror loyihalarga investitsiya kiritish uchun barqaror asosni taqdim etdi, bu davlat tomonidan boshqariladigan yashil tashabbuslar individual xususiy tadbirkorlar uchun bozorga strategik yoʻnalish va bozor aniqligini qanday taʼminlashi mumkinligini koʻrsatib berdi. Koreya elektr energetika davlat korporatsiyasi (KEPCO) quyosh va shamol energetikasiga katta investitsiya kiritib, mamlakatning qayta tiklanadigan energetikaga oʻ tishini boshqarib, xususiy kompaniyalarni ham shunga oʻxshash harakatga undadi. Yangi Zelandiyaning Tabiiy xavf- xatarlar boʻ yicha komissiyasi xususiy sektor bilan hamkorlikda tizimli iqlim oʻzgarishi va boshqa tabiiy ofatlar keltirib chiqaradigan dastlabki zararlarni qoplab berish va sugʻurta xizmatlarini taqdim etish orqali xususiy moslashishni moliyalashtirish imkonini beradi. Ushbu milliy darajada risklarni taqsimlash tizimi xususiy sugʻurta kompaniyalariga ikkilamchi zararni tijorat yoʻli bilan qoplash va saqlanib qolgan xavfni yanada samarali boshqarish imkonini beradi. DMIlari va DKlari tomonidan koʻproq yashil moliyalashtirishga imkon yaratish tegishli siyosat va standartlarni talab qiladi. Atrof-muhit va iqlim oʻzgarishini qoʻllab-quvvatlovchi loyihalar va tadbirlar uchun ishonchli ta’rifni taqdim etuvchi NGETning rasmiylashtirilishi bilan muhim tarkibiy blok yaratildi. Bu Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 25-oktabrdagi 561-son qarori 8 bilan belgilandi. Qarorda taksonomiyadan foydalanishni muvofiqlashtirish va amalga oshirish uchun javobgarlik Iqtisodiyot va moliya vazirligi (IMV) zimmasiga yuklatildi. Qarorga koʻra, davlat moliyaviy koʻmagidan (subsidiyalar, grantlar, kredit liniyalari, kafolatlar va h.k.) foydalanayotgan tadbirkorlik subyektlari, shu jumladan, xususiy va davlat mulki boʻlgan tadbirkorlik sub’ yektlari bunday moliyalashtirishni 2024-yil oktabrdan e’ tiboran NGET boʻ yicha tasniflashlari shart. Shu bilan birga, hukumat ushbu subyektlar uchun investitsiya faoliyati toʻ gʻrisidagi tegishli ma’lumotlarni mas’ul organga taqdim etish qoidalari va tartibini belgilashi lozim. IMVga, shuningdek, taksonomiyani davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan moliyaviy yordam dasturlari, shuningdek, davlat va xususiy kompaniyalar oʻrtasida eksperimental asosda qoʻllash vazifasi yuklandi. NGET jonli hujjat boʻlganligi sababli, IMV NGETni yanada yangilash va uni qoʻllash boʻ yicha harakatlar boʻ yicha O ʻzbekiston hukumatiga tavsiyalar berish uchun sinov natijalarini baholaydi. Oʻ tgan davr ichida loyihalar va tadbirlarni tasniflash uchun NGET tizimiga tayangan holda davlat mablagʻlari, korxonalar va kreditorlarni “yashillashtirish” maqsadida yangi imkoniyatlarni ochish uchun boshqa qonun hujjatlari ham qabul qilindi. Bularga quyidagilar kiradi: a. Prezidentning 2023-yil martidagi (2023-yil 18-avgustida oʻzgartirishlar kiritilgan) PQ-83-son qarori faoliyat samaradorligini oshirish uchun yirik davlat korxonalarini isloh qilishga chaqiradi. Bunga ekologik, ijtimoiy va korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy etish kiradi. a. Prezidentning 2023-yil 10-noyabrda tasdiqlangan PF-193-son Farmonida Tadbirkorlik faoliyatini qoʻllab- quvvatlash davlat jamgʻarmasining aksiyadorlik jamiyatiga (AJ) oʻtishi va boshqa takomillashtirish, jumladan, unga oʻtish doirasida yashil loyihalarni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha ishlarni amalga oshirish belgilangan. a. PQ-83 va PF-193 qarorlarida Davlat tadbirkorlik jamgʻarmasi va yirik DKlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin boʻlgan islohotlarga misol sifatida yashil obligatsiyalar keltirilgan. Buni qoʻllab-quvvatlash uchun Istiqbolli loyihalar milliy agentligi (ILMA) 2024-yil 7-iyunda yashil obligatsiyalarni qimmatli qogʻ ozlarni roʻ yxatga olish va tarqatish qoidalariga kiritish uchun 2000-10-sonli tuzatishni chiqardi. Keyinchalik, 2024-yil 14-iyunda chiqarilgan “Yashil obligatsiyalarning uslubiy talablari toʻ gʻrisida”gi 51-sonli buyrugʻi yashil obligatsiyalarning korporativ emissiyasi uchun texnik standartlarni belgiladi. 8 Vazirlar Mahkamasining 2023 yil 25 oktabrdagi 561-son qarori. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 5 1.2 Maqsad Mazkur tadqiqotning maqsadi oʻz moliyaviy operatsiyalarida iqlim oʻzgarishi va atrof-muhit boʻyicha qoʻ shimcha maqsadlar va saʼy-harakatlarni samarali amalga oshirishi mumkin boʻlgan muayyan DMIlari va DKlarini aniqlashdan iborat. Muvofiqlik koʻrsatkichlaridan biri korxonaning yashil faoliyatga ustuvor ahamiyat berish uchun NGET kabi ishonchli ta’riflar asosida yangi investitsiya yoʻriqnomalarini va tasdiqlash jarayonlarini qabul qilishga tayyorligi hisoblanadi. Muayyan yuqori salohiyatli jamgʻ armalar va korxonalar yoki “yashil chempionlar” uchun mazkur hisobot, shuningdek, investitsiyalarni koʻrib chiqish va tasdiqlash jarayonlarida NGET va boshqa yashil yoʻriqnomalarni qabul qilish boʻ yicha tavsiyalarni taqdim etadi. Mazkur hisobotdagi tavsiyalar, birinchi navbatda, koʻplab DMIlari va DKlarining asosiy egasi va shu nuqtai nazardan ularga “yashillashtirish” talablarini oʻrnatishga qodir va yashil iqtisodiyotda eng ilgʻ or siyosatni ishlab chiqishga mas’ul yetakchi vazirlik sifatida IMVga qaratilgan9. Koʻzda tutilgan natija iqlim va atrof-muhitga oid tashabbuslarni davlat tomonidan moliyalashtirish va yashil investitsiyalar uchun xususiy moliyalashtirishni koʻpaytirishdan iborat. Davlat moliyalashtirish kanallari oʻz rolini investitsiya maqsadlarini belgilash hamda yashil va yashil boʻlmagan investitsiyalar ulushini ochib berish orqali namoyish etadi. O ʻzbekiston hukumati Jahon banki va rivojlanish sohasidagi boshqa hamkorlarning texnik va moliyaviy koʻmagida10 2026-yilgacha davlat mablagʻlarining 30 foizini yashil loyihalarga ajratishni maqsad qilib qoʻ ydi. Atrof-muhit va iqlim oʻzgarishlariga qarshi kurash harakatlarini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlashning sezilarli darajada oshishi xususiy sektorning oʻz oldiga qoʻ ygan ustuvor vazifalariga ham taʼsir qilishi kutilmoqda. YASHIL IQTISODIYOT MILLIY TAKSONOMIYASI Yashil taksonomiya iqlim oʻzgarishiga taalluqli va ekologik barqaror faoliyatni tasniflash, ushbu faoliyat uchun malaka standartini belgilash va atrof-muhitga oid ma’lumotlar boʻrttirib koʻrsatilgan yoki notoʻgʻri boʻlgan “yashil yuvish” xavfini kamaytirish uchun asosdir. Davlat siyosatida taksonomiya siyosatdagi boʻ shliqlar qayerda boʻlishi mumkinligini aniqroq tushunish va davlat moliyasining hajmi va qamrovini kuzatish imkonini beradi. Standart tasniflash tizimining keng qoʻllanilishi ma’lumotlarning taqqoslanishiga yordam beradi. Majburiy yoki ixtiyoriy boʻlishidan qat ʼi nazar, barqaror rivojlanish samaradorligi boʻyicha hisobot berish uchun bir xil standartdan foydalanish xususiy sektor ishtirokchilari oʻrtasida tahlil qilish va taqqoslashga imkon yaratadi. IMV va Jahon banki yashil taksonomiyani amalga oshirish uchun huquqiy bazani ishlab chiqishga hissa qoʻ shish maqsadida oʻzaro hammualliflikda O ʻzbekiston yashil taksonomiyasi boʻyicha yoʻriqnoma yaratdi.11 Yoʻriqnomada taksonomiya boʻyicha uslubiy jihatlar muhokama qilinadi, joriy xalqaro yondashuvlar koʻrib chiqiladi hamda taksonomiya modeli va uni kelajakda takomillashtirish rejasi taklif etiladi. Shuningdek, u taksonomiyani ishlab chiqish va amalga oshirish davomida manfaatdor tomonlarning sa’ y-harakatlarini muvofiqlashtirish uchun zarur boʻlgan institutsional asoslarni oʻrganadi, unda samarali davlat nazorati va taksonomiya qoidalarining bajarilishini ta’minlash muhimligi ta’kidlanadi. 9 Mazkur hisobotdagi tavsiyalar hukumatning XMT bilan hamkorligi orqali qabul qilinishi mumkin. Misol uchun, Jahon banki IMV va muayyan DMI bilan bir qator siyosat maqsadlari va ijtimoiy-iqtisodiy natijalarni, jumladan yashil moliyalashtirish, uglerodsizlanish va iqlim oʻzgarishi ofatlariga chidamlilikni hisobga olgan holda salohiyatni oshirish va investitsiyalarni moliyalashtirishni qoʻllab-quvvatlash boʻ yicha muzokaralar olib bormoqda. 10 Jahon bankining “Inklyuziv va barqaror bozor iqtisodiyoti” taraqqiyot siyosati amaliyoti dasturi. 11 Jahon banki guruhi va O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi, 2023-yil. 6 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 1.3 Yondashuv va metodologiya Jamgʻarmalar va korxonalarni baholashda qoʻllaniladigan yondashuv koʻrib chiqishning toʻrt bosqichini oʻz ichiga oladi. Bu orqali yashillashtirish mumkin boʻlgan barcha obyektlarning umumiy majmuasi va ustuvor e’ tibor qaratish zarur boʻlgan yuqori salohiyatli nomzodlarning tanlangan roʻ yxati vujudga keladi. a. Uzun roʻyxatni shakllantirish. Ushbu bosqich turli manbalardan foydalangan holda potensial tashkilotlar va davlat dasturlarining uzun roʻ yxatini tuzishni oʻz ichiga oladi, davlat reyestri, me’ yoriy hujjatlar va davlat mablagʻlari bilan bogʻliq siyosatlar, turli iqtisodiyot tarmoqlarini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash, Dklari va DBlari shular jumlasidan. Normativ-huquqiy hujjatlarning ma’lumotlar bazalari, rasmiy nashrlar va boshqa tegishli axborot manbalaridan foydalaniladi. b. Qisqa roʻyxatni shakllantirish. Uzun roʻ yxatni aniqlashtirish va toraytirish uchun korxonalar yashil loyihalarni moliyalashtirish, taklif etilayotgan moliyaviy vositalar turlari, yashil loyihalarga taalluqli tarmoq yoʻnalishi, atrof-muhitga taʼsiri va barqarorlikka qoʻ shishi mumkin boʻlgan hissasi, shuningdek, faoliyatida NGETning qoʻllanilishi kabi mezonlar asosida baholanadi. c. Qoʻ shimcha filtrlash va yakuniy tanlash. Ushbu bosqichda qisqa roʻ yxatga kiritilgan tashkilotlarning chuqurroq tahlili oʻ tkazildi. Bunda tashkilotlarning missiyalari va maqsadlari, oʻ tmishi, hozirgi kundagi holati, atrof-muhit barqarorligi boʻ yicha kelajak uchun belgilab olingan majburiyatlari, moliyaviy natijalari, investitsiya strategiyalari va yashil maqsadlarni qabul qilishga tashkilotning tayyorligi e’ tiborga olindi. Har bir tashkilot yoki dasturning investitsiya qarorlarini qabul qilish jarayonlariga NGETni integratsiya qilish qobiliyati va dastlabki tayyorgarligi baholanadi. Ular duch kelishi mumkin boʻlgan toʻ siqlar yoki qiyinchiliklar baholanadi. d. Batafsil baholash. Qoʻ shimcha filtrlash bosqichi natijalariga asoslanib, qisqa roʻ yxat oʻz investitsiya siyosatiga NGETni muvaffaqiyatli kiritish uchun eng yuqori potensialni namoyish qilgan eng yaxshi tashkilotlarni tanlash maqsadida qayta koʻrib chiqiladi. Tanlangan subyektlar yakuniy roʻ yxatining oʻz strategiyalariga va/yoki investitsiya siyosatiga NGETni kiritishga irodasi va tayyorligini baholash uchun keng qamrovli baholash oʻ tkaziladi. Ushbu baholash bu subyektlarning asosiy qaror qabul qiluvchilari bilan intervyu va savol-javob almashishni oʻz ichiga oladi. Baholangan omillarga yetakchilik majburiyati, mavjud resurslar, rejalar va NGETni amalga oshirish imkoniyatlari kiradi. Baholash jarayonida oʻziga xos muammolar yoki yaxshilash uchun yoʻnalishlar aniqlanadi. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 7 2 DAVLAT MOLIYASINING KOʻLAMI (UZUN ROʻYXAT) 2.1 Ma’lumotlar manbalari Turli manbalardan potensial jamgʻarmalar, tashkilotlar va dasturlarning uzun roʻyxati tuzildi. Manbalardan biri sifatida soʻnggi uch yildagi davlat xarajatlari, davlat tomonidan moliyaviy qoʻllab-quvvatlash va investitsiyalar toʻ gʻrisidagi qonun hujjatlari va me’ yoriy hujjatlardan foydalanildi. Quyidagilar eng dolzarblari hisoblanadi: a. O ʻzbekiston Respublikasining 2023-yil 25-dekabrdagi “O ʻzbekiston Respublikasining 2024-yilgi Davlat byudjeti toʻgʻrisida”gi O ʻRQ-886-sonli qonuni b. Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 19-noyabrdagi “Oʻzbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan byudjetiga kiritiladigan davlat mablagʻlari roʻyxatini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi VMQ-917-sonli qarori c. Prezidentning 2020-yil 27-oktabrdagi “Davlat ishtirokidagi korxonalarni isloh qilishni jadallashtirish va davlat aktivlarini xususiylashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PF-6096-sonli qarori d. Prezidentning 2023-yil 18-avgustdagi “Davlat korxonalari va davlat banklarini isloh qilish mexanizmini takomillashtirishga doir qoʻ shimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi PQ-283-sonli qarori e. Prezidentning 2023-yil 1-martdagi “Davlat korxonalarini isloh qilish jarayonlarini jadallashtirish chora- tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ-83-sonli qarori f. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi (BMTTD) tomonidan e’lon qilingan Davlat aktivlarini boshqarish agentligi (Davaktiv)ning davlat ulushiga ega boʻlgan korxonalar reyestri va davlat moliyalashtirish kanallarini belgilab bergan O ʻzbekiston Respublikasining Yagona milliy moliyalashtirish strategiyasi.12 Koʻpgina davlat qoʻllab-quvvatlash dasturlari, “dastur” deb belgilanishiga qaramay, dasturni anʼanaviy ma’noda belgilaydigan ba’zi asosiy atributlari mavjud emas. Tuzilmali boshqaruv, kompleks rejalashtirish, resurslarni boshqarish, risklarni boshqarish va hokazolarga ega boʻlgan keng qamrovli dasturlar oʻrniga, bu tashabbuslar koʻpincha oddiy harakatlar rejalariga oʻxshaydi. Dasturiy tuzilmaning yoʻ qligi ularni amalga oshirishga NGETni kiritishni qiyinlashtiradi. Yashil taksonomiyani amalga oshirish uchun dasturlardan, hech boʻlmaganda, mablagʻlarni taqdim etish mezonlari va kutilayotgan natijalar hamda natijalar haqida hisobot berish talabini belgilash talab qilinadi. Ushbu elementlar davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan tashabbuslarning barchasida ham, har doim ham mavjud emas. Nomzod sifatida oʻrganilgan bir qancha dasturlar shu sababdan dastlabki bosqichdayoq roʻ yxatdan chiqarildi. Davlat jamgʻarmalariga kelsak, 2024-yilgi davlat byudjeti asosiy manba vazifasini oʻ tadi.13 Bu uzun roʻ yxatning huquqiy jihatdan muvofiqligi hamda O ʻzbekistonning amaldagi byudjet siyosati va meʼ yorlariga mosligini taʼminlaydi. Davlat byudjeti davlat jamgʻ armalari, ularning kutilayotgan daromadlari va xarajatlari toʻ gʻrisidagi ma’lumotlarni taqdim etadi. Maʼlumotlarning toʻliqligini taʼminlash uchun O ʻzbekiston Respublikasining Konsolidatsiyalashgan byudjeti boʻ yicha hisoblangan maxsus maqsadli davlat jamgʻ armalari va trast jamgʻ armalar14 ham koʻzdan kechirildi. UFRDga bagʻishlangan muhokama uning hajmi hamda bir nechta DKlari va DBlar uchun qalqon sifatidagi alohida ahamiyatini hisobga olgan holda 5-boʻlim – Tavsiyalar boʻlimida berilgan. 12 Mazkur hisobot Barqaror Rivojlanish Maqsadlariga (BRMlar) yoʻnaltirilgan moliyaviy resurslarni aniqlaydi hamda milliy yashil oʻtish va iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish siyosati maqsadlarini moliyalashtirishni oʻz ichiga oladi. 13 O‘zbekiston Respublikasining 2023-yil 25-dekabrdagi O‘RQ-886-sonli qonuni. 14 Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 19-noyabrdagi VMQ-917-sonli qarori. 8 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” Davlat jamgʻarmalari, korxonalari va banklarining ushbu majmuidan nomzodlarning yashil maqsadlarni qabul qilish uchun muvofiqligi ularning hajmi, atrof-muhitga potensial taʼsiri, innovatsiyalar qobiliyati, oʻzgarishlarga ochiqligi va ilgʻor korporativ boshqaruv amaliyotlarini joriy qilganligi, jamoalarga taʼsiri va sektorni qamrab olish xususiyatlariga asoslangan holda koʻrib chiqildi. “Transformatsiya qilinishi kerak boʻlgan yirik davlat korxonalari” va “Islohotlar va operatsion samaradorlikni oshirish”15 roʻ yxatlari16 DKlari va DBlarining uzun roʻ yxati uchun manba vazifasini oʻ tadi. Bu DKlari va DBlarining katta hajm va koʻlamga ega boʻlishini, shuning uchun O ʻzbekistonning iqtisodiy strategiyasi va islohotlar kun tartibi uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. Tez orada xususiylashtirishi rejalashtirilayotgan korxonalar va banklar uzun roʻ yxatdan chiqarib tashlandi. 2.2 Ta’sir potensiali Buning natijasida qoʻ shimcha oʻrganish uchun 26 ta davlat jamgʻarmalari (2.1-jadval), 37 ta DK va toʻqqizta DKdan iborat (2.2-jadval) uzun roʻyxat yaratildi. Ushbu roʻyxatning koʻlami iqtisodiyotga, jumladan, xususiy sektori kuchli va tijorat faolligiga ega boʻlgan tarmoqlarga davlat mablagʻlarining sezilarli darajada kiritilganligini koʻrsatadi. a. Umuman olganda, uzun roʻyxatga kiritilgan 26 ta jamgʻarma 2024-yilda 99 trillion soʻm (YaIMning 7,7 foizi) mablagʻ sarflashi kutilmoqda. Ushbu roʻ yxatga kiritilmagan, lekin qat’iy davlat nazorati ostida boʻlgan UFRD 18,8 trillion soʻm (YaIMning 1,4 foizi) sarflashi kutilmoqda. b. DKlari iqtisodiy faoliyatda sezilarli ulushga egalik qiladi.17 Ularning investitsiya taʼsiri nuqtai nazaridan, O ʻzbekistonning 2023-2025-yillarga moʻljallangan Investitsiya dasturiga18 asoslanib, 2024-yilda davlat byudjetidan investitsiyalar uchun 28,1 trillion soʻm (YaIMga nisbatan 2,2 foiz) ajratilgan boʻlib, uning salmoqli qismi DKlari uchun va DKlari tomonidan moʻljallangan. Ushbu investitsiyalar infratuzilmani yaxshilash, operatsion samaradorlikni oshirish va texnologik yutuqlarni ragʻbatlantirishga qaratilgan. DKlarning haqiqiy investitsiya xarajatlari YaIMning 2,2 foizidan ancha yuqori boʻlishi mumkin, chunki bu yerda faqat yillik byudjet mablagʻlari aks ettirilgan va taqsimlanmagan foydadan ruxsat etilgan xarajatlari istisno qilingan. DKlari korporativlashtirilgan boʻlishi mumkin va odatda OAJ yoki kamroq tarqalgan holatlarda mas’uliyati cheklangan jamiyat (MChJ)ning huquqiy shaklini oladi. Korporativlashtirilmagan DKlari davlat unitar korxonalari (DUK) sifatida toʻliq davlat tasarrufi ostida qoladilar. Huquqiy shakllar koʻlami DKlarining xususiy kapitalga murojaat qila olishi va AJ sifatida koʻproq foyda olishga yoʻnaltirilgan strategiyalarni amalga oshirish uchun moslashuvchanligini aks ettiradi, shu bilan birga DUKlar toʻliq davlat tasarrufi ostida va davlat siyosati maqsadlariga chambarchas mos kelishi kutiladi. Amalda esa, koʻpgina AJlar davlat organlari bilan chambarchas bogʻliqligicha qolmoqda va davlat tomonidan qoʻllab- quvvatlash dasturlari uchun mablagʻ oʻzlashtirish funktsiyalarini bajaradi.19 IMV tarixan hukumatning islohot dasturi bilan yaqindan muvofiqligini ta’minlash uchun koʻplab strategik ahamiyatga ega davlat korxonalari uchun asosiy aksiyadorlik funksiyalarini bajarib kelgan. 20 c. DBlari birgalikda mamlakat bank sektoridagi asosiy moliyaviy koʻrsatkichlarning muhim qismiga egalik qiladi. DBlari aktivlari qariyb 447,1 trillion soʻmga baholanadi, bu 2024-yil 1-aprel holatiga koʻra, bank tizimidagi jami aktivlarning 67 foizini tashkil etadi. Kreditlar boʻ yicha DBlari tomonidan jami 335,4 trillion soʻmga yaqin kreditlar berilgan boʻlib, umumiy kreditlarning 70 foizini tashkil etadi. 21 15 Prezidentning 2023-yil 1-martdagi PQ-83-son qarori. 16 Prezidentning 2020-yil 27-oktabrdagi PF-6096-son qarori. 17 O ʻzbekistonda DKni belgilashda qoʻllaniladigan egalik mezonlari xalqaro me’ yorlarga mos kelmaydi. DKlarining iqtisodiyotdagi haqiqiy hajmini baholash qiyin kechdi. Iqtisodiyotda Dklarning ulushi 30 foizidan 50 foizigacha deb baholanadi. Manbalar: Izvorski va boshqalar, 2019; O ʻzbekiston: davlat xarajatlari sharhi; OTB Instituti – 2020, O ʻzbekistondagi davlat korxonalari: zaxiralarni ko‘zdan kechirish va islohotlarning ayrim ustuvor yoʻnalishlari. 18 Prezidentning 2022-yil 28-dekabrdagi PQ-459-son qarori. 19 Yangi tashkil etilgan “Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi” aksiyadorlik jamiyati bunga misoldir. 20 Jahon banki guruhi. 2023b. 21 2024-yil 1-aprel holatiga koʻra tijorat banklarining asosiy koʻrsatkichlari boʻyicha maʼlumotlar. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 9 2.1-JADVAL. Davlat jamgʻarmalarining uzun roʻyxati 2024-yilgi xarajatlar No Fond nomi Nazorat qiluvchi tashkilot prognozi, mlrd soʻm 22 Suv ta’minoti va kanalizatsiya tizimini 1 IMV 1260,0 rivojlantirish jamgʻarmasi1 Ilm-fanni moliyalashtirish va innovatsiyalarni Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar 2 916,7 qoʻllab-quvvatlash jamgʻarmasi vazirligi Mahallabay ishlash va tadbirkorlikni 3 Aholini tadbirkorlikka jalb qilish jamgʻarmasi 382,0 rivojlantirish agentligi Hunarmandchilik va kasanachilikni qoʻllab- Bandlik va kambagʻallikni 4 80,0 quvvatlash jamgʻarmasi qisqartirish vazirligi 5 Avtomobil yoʻllarini rivojlantirish jamgʻarmasi IMV 5484,8 “El-yurt umidi” mutaxassislarni xorijda Prezident huzuridagi Davlat 6 tayyorlash va vatandoshlar bilan muloqot 605,8 xizmatlarini rivojlantirish agentligi qilish jamgʻarmasi Jismoniy va yuridik shaxslarga yetkazilgan 7 mulkiy zararlarni kompensatsiya qilish davlat Vazirlar Mahkamasi 500,0 jamgʻarmasi 8 Byudjetdan tashqari Pensiya jamgʻarmasi IMV 63,137,0 Bandlikka koʻmaklashish davlat Bandlik va kambagʻallikni 9 465,9 jamgʻarmasi qisqartirish vazirligi Xorijdagi mehnat migrantlarini qoʻllab- Bandlik va kambagʻallikni 10 quvvatlash hamda ularning huquq va 102,0 qisqartirish vazirligi manfaatlarini himoya qilish jamgʻarmasi Bandlik va kambagʻallikni 11 Jamoat ishlari jamgʻarmasi 215,9 qisqartirish vazirligi Qishloq xoʻjaligi vazirligi huzuridagi Bogʻdorchilik va issiqxonalarni rivojlantirish 12 Bogʻdorchilik va issiqxonalarni 613,7 jamgʻarmasi rivojlantirish agentligi Alkogol va tamaki bozorini tartibga 13 Vinochilikni rivojlantirish jamgʻarmasi solish va vinochilikni rivojlantirish 138,5 agentligi Tibbiyotni rivojlantirish davlat maqsadli 14 Sogʻliqni saqlash vazirligi 530,0 jamgʻarmasi Prezident huzuridagi Ijtimoiy himoya 15 Davlat ijtimoiy himoya jamgʻarmasi 3285,0 milliy agentligi Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi 16 (sobiq Tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash IMV 947.023 davlat jamgʻarmasi) Raqamli texnologiyalarni rivojlantirish 17 Raqamli texnologiyalar vazirligi 1150,9 jamgʻarmasi Byudjetdan tashqari Turizmni qoʻllab- 18 Turizm qoʻmitasi 281,6 quvvatlash jamgʻarmasi Davlat qarziga xizmat koʻrsatishni 19 IMV gʻaznachiligi 897,5 kafolatlash jamgʻarmasi Xotin-qizlar va oilani qoʻllab-quvvatlash Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oila 20 204,0 davlat jamgʻarmasi va xotin-qizlar qoʻmitasi 22 O‘zbekiston Respublikasining 2023-yil 25-dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2024-yilgi Davlat byudjeti to‘g‘risida”gi O‘RQ-886-sonli qonuni. 23 TRK uchun mablagʻ sifatida IMVga byudjet mablagʻlari. 10 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 2024-yilgi xarajatlar No Fond nomi Nazorat qiluvchi tashkilot prognozi, mlrd soʻm 22 Davlat aktivlarini boshqarish, oʻzgartirish va 21 xususiylashtirishning byudjetdan tashqari Davaktiv 11 803,0 jamgʻarmasi 22 Davlat tibbiy sugʻurta jamgʻarmasi Sogʻliqni saqlash vazirligi 3709,6 23 Ta’lim kreditlarini moliyalashtirish jamgʻarmasi IMV 350,0 O ʻzbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish 24 Davaktiv 1340 24 kompaniyasi (UzMRC) Qishloq xoʻjaligini davlat tomonidan qoʻllab- 25 IMV 1086,6 quvvatlash jamgʻarmasi (FSSA) O ʻzbekiston toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar O ʻzbekiston tiklanish va taraqqiyot 26 Yo‘q jamgʻarmasi (UzDIF) jamgʻarmasi Jami 99,487.6 2.2-JADVAL. DKlar va DBlarning uzun ro’yxati DK nomi Yuridik shakl Mintaqa Davlat ulushi Metallurgiya (3) Navoiy kon-metallurgiya kombinati OAJ Navoiy viloyati 100,0 Olmaliq kon-metallurgiya kombinati OAJ Toshkent viloyati 98,5 O ʻzmetkombinat OAJ Toshkent viloyati 81,1 Neft, gaz va koʻmir (5) O ʻzbekneftgaz OAJ Toshkent shahri 100,0 O ʻztransgaz OAJ Toshkent shahri 99,5 Hududgazta’minot OAJ Toshkent shahri 100,0 Uzgastrade OAJ Toshkent shahri 100,0 O ʻzbekkoʻmir OAJ Toshkent viloyati 97,9 Energiya (4) O ʻzbekiston milliy elektr tarmogʻi OAJ Toshkent shahri 100,0 Hududiy elektr tarmogʻi OAJ Toshkent shahri 100,0 Issiqlik elektr stansiyalari OAJ Toshkent shahri 100,0 “O ʻzbekgidroenergo” OAJ Toshkent shahri 100,0 Kimyo sanoati (2) “O ʻzkimyosanoat” OAJ Toshkent shahri 100,0 Navoiyazot OAJ Navoiy viloyati 49,0 AKT (2) UzPost OAJ Toshkent shahri 76,4 “O ʻzbektelekom” OAJ Toshkent shahri 94,8 Geologiya va konchilik (12) Navoiyuran DK 25 Navoiy viloyati 100,0 24 2024-yil uchun kutilayotgan to‘lovlar. 25 Davlat korxonasi. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 11 DK nomi Yuridik shakl Mintaqa Davlat ulushi Xisorgeologiya DUK 26 Qashqadaryo viloyati 100,0 Qizilqumgeologiya DUK Navoiy viloyati 100,0 Samarqandgeologiya DUK Samarqand viloyati 100,0 SURXONDARYO Surxongeologiya DUK 100,0 VILOYATI O ʻzbekgeofizika OAJ Toshkent viloyati 82,2 Urankamyobmetgeologiya DUK Toshkent shahri 100,0 Toshkentgeologiya DUK Toshkent shahri 100,0 Geoltextaminot DUK Toshkent shahri 100,0 Markaziy laboratoriya DUK Toshkent shahri 100,0 Geoburtexnika DUK Toshkent shahri 100,0 Geologiya-marksheyderlik xizmati DUK Toshkent shahri 100,0 Geoterekalmaz MChJ Toshkent shahri 49,0 Moliya (1) O ʻzagrosugʻurta OAJ Toshkent shahri 94,0 Oziq-ovqat sanoati (1) Uzdonmahsulot OAJ Toshkent shahri 100,0 Mexanika va elektrotexnika (1) “O ʻzavtosanoat” JSC Tashkent city 100,0 Yoʻl va transport infratuzilmasi (1) Toshshahartransxizmat OAJ Toshkent shahri 100,0 Uy-joy va kommunal xizmatlar (1) “O ʻzsuvta’minot” OAJ Toshkent shahri 100,0 Transport (3) O ʻzbekiston temir yoʻllari OAJ Toshkent shahri 100,0 O ʻzbekiston havo yoʻllari OAJ Toshkent shahri 100,0 O ʻzbekiston aeroportlari OAJ Toshkent shahri 100,0 Bank ishi (9) Biznesni rivojlantirish banki AJ (BRB) OAJ Toshkent shahri 100,0 O ʻzbekiston Milliy banki OAJ Toshkent shahri 59,3 Sanoatqurilishbank OAJ Toshkent shahri 82,1 Agrobank OAJ Toshkent shahri 54,5 Asakabank OAJ Toshkent shahri 88,2 Xalq banki OAJ Toshkent shahri 78,5 Turonbank OAJ Toshkent shahri 90,1 Aloqabank OAJ Toshkent shahri 97,6 Mikrokreditbank OAJ Toshkent shahri 99,0 26 Davlat unitar korxonasi. 12 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” DAVAKTIVNING ROLI Davaktiv davlat aktivlarini samarali boshqarish sohasida yaxlit milliy siyosatni amalga oshirish vakolatiga ega. Xususiylashtirish boʻyicha davlat dasturi ilgari surilgan boʻlsa-da, DKlari iqtisodiyotning aksariyat tarmoqlarida hamon ustunlik qilmoqda. Davaktiv Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 9-dekabrdagi 775-son qaroriga muvofiq tashkil etilgan samarali faoliyatning asosiy koʻrsatkichlari (KPI) tizimi orqali davlat aktivlari faoliyatining monitoringini amalga oshiradi. Ushbu tizim 13 ta asosiy va 18 ta qo ʻ shimcha koʻrsatkichlarni, jumladan, sof sotuv va sof foyda, tannarx samaradorligi, aktivlar rentabelligi, quvvatlardan foydalanish darajasi, qoplash koeffitsienti va oʻz kapitali nisbatlarini kuzatib boradi. 2023-yil yanvar holatiga koʻra, Davaktivning davlat aktivlari ustidan nazorati 2340 ta kompaniyani qamrab oldi, shu jumladan, 23 tasi strategik kompaniyalar, 445 tasi yirik DKlari, qolganlari esa kichik firmalar sifatida tasniflangan. Bu korxonalar asosan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT), savdo, qurilish va qishloq xoʻjaligi sohalarida faoliyat yuritadi. Davaktiv ushbu korxonalarning faqat 416 tasida toʻgʻridan- toʻgʻri aksiyalarga ega. Ushbu kompaniyalarning aksariyatidagi davlat ulushlari mahalliy davlat hokimiyati organlariga (834 ta korxona) tegishli boʻlib, eng koʻp (140 ta korxona) Toshkent shahar hokimiyatiga tegishli boʻlgan. Boshqa muhim aksiyadorlar qatoriga Avtomobil yoʻllari qoʻmitasi (267 korxona), Qurilish va uy-joy kommunal xoʻjaligi vazirligi (62 korxona), Qishloq xoʻjaligi vazirligi (51 korxona), Moliya vazirligi (34 korxona), Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim oʻzgarishi vazirligi (23 korxona), Sog ʻliqni saqlash vazirligi (47 korxona) kiradi. Manba: Davaktiv yillik hisoboti, 2023-yil. https://my.davaktiv.uz/uploads/pages/files/032024/2023-yil%20hisobot.pdf O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 13 3 USTUVOR AHAMIYATGA EGA KORXONALAR (QISQA ROʻYXAT) 3.1 Tanlash asoslari Ushbu boʻlimda yashil iqtisodiyotning kun tartibini ilgari surish uchun eng yaxshi salohiyatga ega boʻlgan yettita “ustuvor ahamiyatga ega subyektlar” IMV e’tiboriga havola qilinadi. Birgalikda bu korxonalar yashil iqtisodiyot boʻ yicha davlat chempionlarining yirik guruhiga aylanishi mumkin. Tashkilotlar iqlim oʻzgarishlariga qarshi kurash va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida moliyalashtirishni oshirish potensialiga koʻra, faoliyat modeli va sektor yoʻnalishidan kelib chiqqan holda tanlangan. Ular NGET yoki yashil investitsiya yoʻriqnomalarini oʻz operatsiyalariga kiritish uchun ma’lum salohiyatga ega ekanlarini namoyish etdilar va muvaffaqiyatni namoyish qilish va ijobiy iqtisodiy taqsimlanishlarni keltirib chiqarish orqali boshqa ishtirokchilarga ta’sir qilish uchun oʻz sohalarida yetarli qamrovga ega. Davlat jamgʻarmalari: Davlat korxonalari: Davlat banklari: ■ UzMRC ■ “O ʻzkimyosanoat” AJ ■ BDB ■ UzDIF (O ʻzbekiston kimyo sanoati) ■ TRK (IMV huzuridagi sobiq ■ “Issiqlik elektr stansiyalari” AJ Tadbirkorlik faoliyatini qoʻllab- (Issiqlik elektr stansiyalari, IES) quvvatlash davlat jamgʻarmasi) ■ FSSA 2023-yil holatiga, yettita ustuvor subyekt birgalikda 37 699 milliard soʻm yoki O ʻzbekiston YaIMning 3,53 foizini yaratgan. “O ʻzkimyosanoat” AJ kimyo sanoatining yirik ishtirokchisi boʻlib, YaIMning 1,43 foizini tashkil etgan holda 15270 milliard soʻm daromad olgan. Kimyo sanoati bugungi kunda ishlab chiqarish, xomashyo bilan ta’minlash, ilmiy-texnikaviy tajriba borasida ulkan imkoniyatlarga ega. U O ʻzbekiston umumiy sanoat mahsulotining qariyb 7 foizini ishlab chiqaradi va 30 mingga yaqin kishini ish bilan taʼminlaydi. 27 Energetika sektori kam uglerodli va ekologik barqaror oʻ sishga erishish uchun zarur boʻlgan qayta tiklanadigan va yashil texnologiyalarga investitsiyalar kiritishning asosiy yoʻnalishidir. IESning birlamchi operatori hisoblangan “Issiqlik elektr stansiyalari” aksiyadorlik jamiyati YaIMning 1,76 foizini tashkil etgan holda 18 milliard 796 million soʻm daromad olgan. Ba’zi divestitsiyalar tufayli kompaniyaning bozor ulushi 2022-yildagi taxminan 70 foizdan 2024 yilda 20–30 foizgacha kamayishi kutilmoqda. 28 Shunga qaramay, u energetika sohasida asosiy oʻ yinchi boʻlib qolaveradi. BRB kichikroq miqyosda boʻlsa-da, iqtisodiyotga 3633 milliard soʻm hissa qoʻ shdi, bu YaIMning 0,34 foiziga toʻ gʻri keladi. BRB ulushi 2024-yil may holatiga koʻra bank sektorining jami aktivlari, kreditlari, kapitali va depozitlarida 4 foizni tashkil etadi. 29 Davlat jamgʻarmalari hajmi jihatidan nisbatan kichikroq boʻlsa-da, milliy iqtisodiy tizimning muhim segmenti boʻlgan kichik va oʻrta korxonalar (KOʻK), qishloq xoʻjaligi va uy-joy uchun moliyachilar sifatida strategik ahamiyatga ega. UzMRC 2021-yilda ipoteka sohasiga jiddiy ta’sir koʻrsatdi va umumiy ipoteka kreditlash hajmining 20 foizini tashkil etdi, koʻ chmas mulk sotib olish va uy-joy bozorini qoʻllab-quvvatlashda markaziy rol oʻ ynadi. 2024-yil uchun prognozlarga koʻra, UzMRC joriy yilda 1340 milliard soʻm oʻzlashtirishni rejalashtirmoqda, bu esa prognoz qilingan YaIMning 0,1 foizini tashkil etadi. FSSA tomonidan 1086,6 mlrd soʻm, TRK tomonidan 947 mlrd soʻm oʻzlashtiriladi. TRK 2023-yilda O ʻzbekistonda roʻ yxatga olingan barcha 27 “O’zkimyosanoat” AKning 2024-yilga moʻljallangan biznes rejasi. 28 https://www.fitchratings.com/research/corporate-finance/fitch-affirms-uzbekistan-thermal-power-plants-at-bb-outlook-stable-11-01-2024. 29 https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/1710861/. 14 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” kichik va oʻrta biznes subyektlarining 8 foizini qamrab olgan holda oʻzining tarmoq taʼsirini koʻrsatdi. Bu mablagʻlar ikkilamchi iqtisodiy taʼsirlarni hisobga olmaganda, umumiy hisobda iqtisodiyotga 3 373,6 milliard soʻm kiritishi kutilmoqda, bu 2024-yil uchun prognoz qilingan YaIMning 0,25 foizini tashkil qiladi. 2.3-JADVAL. Qisqa roʻyxatga kiritilgan DKlari va DBlarining 2023-yilda YaIMga nisbatan daromadlari No. Korxona Daromad, mlrd soʻm YaIMdagi ulushi, % 1 “Oʻzkimyosanoat” AJ 15 270 1,43 2 IES 18 796 1,76 3 BRB 3 633 0,34 Jami 37 699 3,53 YaIM (2023-yil): 1 066 569 mlrd so’m 2.4-JADVAL. Qisqa roʻyxatga olingan jamgʻarmalardan 2024-yilda kutilayotgan toʻlovlar, YaIMga nisbatan30 No. Jamgʻarma O ʻzlashtirish, mlrd soʻm Share in GDP, % 1 UzMRC 1340 0,1 2 FSSA 1087 0,08 3 TRK (sobiq Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi) 947 0,07 Jami 3374 0,25 YaIM prognozi (2024 yil): 1 301 759 mlrd so‘m Har bir tashkilot keyingi boʻlimda moliyalashtirish salohiyati, qaysi sektorga yoʻnaltirilganligi, korporativ strategiyasi va NGET loyihasi/faoliyat tasnifini qoʻllash va ushbu asosdan foydalangan holda natijalar haqida hisobot berish kabi iqlim/ekologik investitsiya yoʻriqnomalarini qabul qilishga tayyorligi haqida batafsil muhokama qilinadi. Tafsilotlar 2-ilovada keltirilgan va quyidagi mavzularni qamrab oladi: ■ Umumiy tavsif: Maqsadlari, huquqiy shakllari, boshlangʻich kapitali va faoliyat muddati ■ Mablagʻlarga oid va moliyaviy ma’lumotlar: kapital, loyihalar uchun tasdiqlangan mablagʻlar, xalqaro va mahalliy manbalardan olingan kreditlar haqida batafsil ma’lumot ■ Huquqiy va me’yoriy asoslar: Ushbu subyektlarni tashkil etuvchi va boshqaradigan huquqiy va me’ yoriy hujjatlar toʻgʻrisidagi ma’lumotlar ■ Samaradorlik koʻrsatkichlari: rentabellik koʻrsatkichlari, kapitalning yetarliligi va likvidlik koʻrsatkichlari kabi moliyaviy natijalar koʻrsatkichlari ■ Tashkiliy ma’lumotlar: Kuzatuv va boshqaruv kengashlarini tayinlash va saylash tartibi ■ Loyihaning oʻziga xos xususiyatlari: Ushbu subyektlar tomonidan moliyalashtiriladigan yoki boshqariladigan loyihalar tavsifi, shu jumladan maqsadlar, moliyalashtirish miqdori va manfaatdor tomonlar. 30 UzDIF mablagʻlari toʻgʻrisida ochiq ma’lumot mavjud emas. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 15 3.2 Ustuvor subyektlarning profili 3.2.1 Oʻzbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi UzMRC – uy-joy kreditini qayta moliyalash boʻ yicha nobank tashkilot hisoblanadi. U 2019-yilda IMV (oʻ sha paytda Moliya vazirligi) tomonidan uzoq muddatli moliyalashtirishdagi cheklovlarni yengillashtirish uchun ipoteka likvidligini ta’minlash mexanizmi sifatida tashkil etilgan. UzMRC yashil moliyalashtirish imkoniyatlarini qabul qila oldi va hamkorlikni rivojlantirdi hamda oʻz biznesida yashil jihatlarga yanada katta e’ tibor berishga tayyorgarlik koʻrish uchun ichki tashabbuslarni boshladi. UzMRC hali rasman yashil strategiyani e’lon qilmagan boʻlsa-da, u allaqachon yangi potensial bozor sifatida yangilangan “yashil” uylarni moʻljallashni boshlagan. 2022-yil noyabr oyida Osiyo taraqqiyot banki (OTB) UzMRC biznesini rivojlantirish uchun 150 million AQSh dollari miqdorida kredit ajratishni ma’qulladi, bunda ekologik barqaror va iqlim oʻzgarishiga chidamli aktivlarni moliyalashtirish asosiy yoʻnalishlardan biri boʻldi. Kredit ishtirokchi moliya institutlarini ipoteka kreditlari va uy-joylarni ta’mirlash uchun kreditlar, shu jumladan, yashil rekonstruksiya qilish (uylarni samarasiz yoqilgʻida ishlaydigan pechlar bilan isitish31 Toshkent shahrida havo ifloslanishining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi) uchun moliyalashtirishni kengaytirish maqsadida UzMRC ʼga qoʻ shimcha uzoq muddatli moliyalashtirishni oʻz ichiga oladi. Shuningdek, koʻproq mablagʻlar nafaqa oluvchi ayollarni qoʻllab-quvvatlashga ajratiladi. UzMRC oʻz tizimlariga yashil takomillashtirishni amalga oshirdi: bankning oʻzida yaratilgan energiya tejovchi uskunalar va dizaynlarning muvofiqligini baholovchi yashil renovatsiya krediti vositasi. 32 Hozirgi kunda kompaniyaning asosiy maqsadlari qatoriga “arzon uy-joy” kiradi. UzMRC yashil va iqlimga chidamli uy-joylarni hamyonbop ham qilishni qoʻllab-quvvatlash boʻ yicha oʻz missiyasini kengaytirishi uchun asos paydo boʻlishi mumkin. Kompaniyaning e’lon qilingan maqsadlari quyidagilardan iborat: ■ Aholining arzon uy-joyga boʻlgan ehtiyojini qondirish uchun tijorat banklarini bozor tamoyillari asosida moliyaviy resurslar bilan ta’minlash ■ Ichki va xalqaro kapital bozorlariga moliyaviy resurslarni, shu jumladan xalqaro moliya institutlari (XMI) va ikki tomonlama rivojlanish moliya institutlari (BDFI) mablagʻlarini jalb qilish va keyinchalik ulardan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish maqsadida foydalanish. ■ Qimmatli qogʻozlarni, shu jumladan, ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qogʻozlarni chiqarish va joylashtirish ■ Ipoteka kreditlash tizimini takomillashtirishga koʻmaklashish, ipoteka bozorini rivojlantirish, likvidlikni oshirish, ipoteka kreditlash va ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qogʻozlar bozoridagi risklarni kamaytirishning zamonaviy uslub va vositalarini joriy etish ■ Ipoteka kreditlash va qayta moliyalashtirish sohasida uslubiy va me’ yoriy-huquqiy baza ishlab chiqilishini, shu jumladan, xorijiy ekspertlarni jalb etish orqali taʼminlash. O ʻzbekistonda ipoteka kreditlariga boʻlgan talab 30 yil ichida 20 milliondan 1,8 barobar oshgan 36 millionlik yosh va oʻ sib borayotgan aholi tufayli ortib bormoqda. Aholining 60 foizdan ortigʻi 30 yoshgacha boʻlgan va aholining 57 foizi mehnatga layoqatli yoshda ekanligi sharoitida 33 yangi uy-joy va qurilishni moliyalashtirishga boʻlgan ehtiyoj yuqoriligicha qolmoqda, bu esa kelgusi yigirma yil davomida ipoteka kreditlariga kuchli talabni prognoz qilmoqda. Tijorat banklari uchun barqaror uzoq muddatli moliyaviy resurslar bazasining yoʻ qligi ipoteka bozori va tegishli qurilish sektorining oʻ sishiga toʻ sqinlik qildi. 2019- yil 29-noyabrda OTB 200 million AQSh dollari miqdoridagi Ipoteka bozori sektorini rivojlantirish dasturini 31 Jahon bankining 2024-yilgi Toshkent shahridagi havo sifatini baholash va O‘zbekistonda havo sifatini boshqarishni takomillashtirish bo‘yicha yo‘l xaritasi. 32 https://www.adb.org/news/adb-supports-housing-finance-uzbekistan. 33 2024-yil uchun UzMRC biznes rejasi. 16 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” maʼqulladi, bu esa UzMRC tashkil etilishiga olib keldi. OTB kreditini amalga oshirish boʻ yicha asosiy agentlik sifatida faoliyat yuritgan UzMRC ulgurji kreditor sifatida faoliyat yurita boshladi, ayrim xususiy moliya institutlari bilan muhim operatsiyalarni amalga oshirdi. 2021-yilda O ʻzbekiston bank sektorining 9,80 trillion soʻmlik umumiy ipoteka kreditlash hajmining 20 foizi (1,96 trillion soʻm) UzMRC hissasiga toʻ gʻri keldi. 34 UzMRCʼning dastlabki ustav kapitali bor-yoʻgʻi 25 milliard soʻmni tashkil etgan. Shu bilan birga, jamgʻ arma ustav kapitalini sezilarli darajada — 2024-yil 1-iyunga qadar 941 mlrd soʻmga oshiradi. 35 Kompaniyaning 2022-yil uchun moliyaviy koʻrsatkichlari quyidagicha: aktivlari 2 065,7 milliard soʻmni, kapitali 137,1 milliard soʻmni, majburiyatlari esa 1 928,6 milliard soʻmni tashkil etdi. Yillik yalpi foyda 24,1 mlrd soʻmni tashkil etdi. 2023-yilning birinchi uch choragida UzMRC umumiy qiymati 799 milliard soʻm boʻlgan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirishni maʼqulladi. Bundan tashqari, kompaniya 140 milliard soʻmlik ta’minlanmagan korporativ obligatsiyalarining ilk seriyasini chiqarib bay ochdi. Soʻndirilish muddati 3 yil, bozor stavkasi 19 foiz boʻlgan ushbu obligatsiyalar xususiy joylashtirish yoʻli bilan tarqatildi. 36 3.2.2 Oʻzbekiston toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar jamgʻarmasi UzDIF 2019-yil 17-yanvardagi PF-5635-son qaroriga muvofiq Oʻzbekiston-Amirliklar investitsiya kompaniyasi sifatida tashkil etilgan. Jamgʻarma oʻ shandan beri boshqaruvchi kompaniyadan ajratilgan va yirik va uzoq muddatli loyihalarga bevosita investor sifatida faoliyat yuritishda davom etmoqda. UzDIF yashil loyihalarni ishga tushirishni qoʻllab-quvvatlash, oʻzi investitsiya qilayotgan firmalarning korporativ amaliyotlari va strategiyalariga ta’sir koʻrsatish hamda namoyish va ta’minot zanjiri effektini yaratish orqali yashil ikkilamchi taʼsirlarni yaratish uchun kuchli pozitsiyaga ega. Bundan tashqari, uning toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar sohasidagi mandatini hisobga olgan holda, UzDIFʼning yanada yashil profili ekologik, ijtimoiy va boshqaruv (ESG) omillariga ustunlik beruvchi xorijiy investorlarni jalb qiladi, bu esa Oʻzbekistonga yashil texnologiyalarni olib kirish va uzatishni osonlashtiradi. Jamgʻarma ekologik barqarorlik yoki yashil tashabbuslarni ilgari suruvchi aniq maqsadlar, rejalar yoki siyosatlarni e’lon qilmagan. Shunga qaramay, 2024- yil yanvar oyida UzDIF quyosh energiyasi va ekoturizm loyihalariga ega Saipro Group xususiy kompaniyasi tomonidan chiqarilgan birinchi yashil obligatsiyalarga investitsiya kiritish orqali oʻz qiziqishini bildirdi. 37 Jamgʻarmaning vakolatlari quyidagilardan iborat: ■ Ishlab chiqarish salohiyatini kengaytirish va mamlakat raqobatbardoshligini oshirish uchun bevosita xorijiy investitsiyalar va innovatsion texnologiyalarni jalb qilish ■ Xususiy mahalliy va xorijiy investorlar bilan uzoq muddatli hamkorlik aloqalarini oʻrnatish orqali investitsiya faoliyatini ragʻbatlantirish va rivojlantirish ■ Investitsion takliflarni baholash va investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish ■ Investitsion muhitni yaxshilash, mamlakatning investitsion salohiyati va imkoniyatlarini xorijda targʻib qilish ■ Istiqbolli investitsiya loyihalariga birgalikda investitsiya kiritish, toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarni koʻpaytirish uchun xalqaro investorlar bilan hamkorlikka eʼ tibor qaratish. Bugungi kunda UzDIF 100 foiz UFRDga tegishli. Jamgʻ armaning ustav kapitali 100 million AQSh dollarini tashkil etadi, uni bosqichma-bosqich 1 milliard AQSh dollariga koʻ tarish moʻljallangan. Jamgʻ arma odatda loyiha xarajatlarining 49 foizigacha va har bir loyiha uchun 20 million AQSh dollarigacha sarmoya kiritadi. Bu chegara O ʻzbekiston Prezidentining roziligi bilan oshirilishi mumkin. 34 OTB. https://www.adb.org/sites/default/files/linked-documents/51348-005-ea.pdf. 35 Prezidentning 2023 yil 15 dekabrdagi PQ-394-son qarori. 36 https://uzmrc.uz/en/shareholders-investors/issue-of-bonds/. 37 https://daryo.uz/uz/2024/01/25/uzbekistans-green-revolution-uzdif-and-saipro-group-spearhead-private-sector-yashil-obligatsiyalar. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 17 3.2.3 Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi Jamgʻarma dastlab 2017-yilda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Tadbirkorlik faoliyatini qoʻllab-quvvatlash davlat jamgʻarmasi sifatida tashkil etilgan va keyinchalik IMV tasarrufiga oʻ tgan. 2023-yilda u AJga – TRKga oʻ tish jarayonini boshladi. Yangi kompaniya 2024-yil 1-martdan boshlab faoliyat koʻrsatmoqda. AJga oʻ tish Prezidentning 2023-yil 10-noyabrdagi №PF-193-sonli qarori bilan boshlangan boʻlib, u korporativ oʻzgarishlarning bir qismi sifatida dastlab xizmat koʻrsatish va ishlab chiqarish sohalarida yashil va energiya tejovchi texnologiyalar va qayta tiklanadigan energiya manbalarini qoʻllab-quvvatlashi talab qilindi . Bu yashil investitsiya yoʻriqnomalarini joriy qilish va oʻ sib borayotgan TRK siyosatlarini xabardor qilish uchun NGETdan foydalanish imkoniyatini taqdim etadi. 2024-yilda uning Kuzatuv kengashi iqlim oʻzgarishi va atrof-muhitga oid chora-tadbirlarni aks ettiruvchi muhim boʻlimni oʻz ichiga olgan uch yillik korporativ strategiyani tasdiqladi. Ta’kidlash joizki, NGETni oʻz jarayonlariga kiritish orqali TRKning yashil moliyalashtirish maqsadi 2026-yilga kelib jami moliyalashtirishning 35 foizini tashkil qiladi. Yangi kompaniyaning maqsadlari quyidagilardan iborat: ■ KO ʻK subyektlarining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, ularni har tomonlama qoʻllab-quvvatlash, shu jumladan, tadbirkorlarning salohiyatini oshirish boʻyicha qoʻllab-quvvatlash choralarini koʻrish ■ Ichki va xalqaro kapital bozorlarida moliyaviy resurslarni, shu jumladan, XMT va BDFI mablagʻlarini jalb qilish ■ KO ʻKni rivojlantirish orqali ish oʻrinlarini yaratish imkonini beruvchi davlat, tarmoq va hududiy dasturlar, loyihalar va tadbirlarni amalga oshirishda ishtirok etish ■ KO ʻKlarning innovatsion faoliyatini qoʻllab-quvvatlash, yangi turdagi mahsulotlarni yaratish va ishlab chiqarishni ragʻbatlantirish, samarali yangi texnologiyalarni joriy etish. ■ O ʻzini-oʻzi band qilish tartibidagi tadbirkorlarning loyihalarini moliyaviy qoʻllab-quvvatlash ■ Xizmat koʻrsatish va ishlab chiqarish sohalarida yashil va energiya tejovchi texnologiyalar hamda qayta tiklanadigan energiya manbalarini joriy etishni keng qoʻllab-quvvatlash. Yangi kompaniya tashkil etilgandan soʻng uning boshlangʻich kapitali 100 foiz IMVga tegishli boʻlgan 300 milliard soʻm miqdorida belgilandi. 2018-2024-yillarda Tadbirkorlik faoliyatini qoʻllab-quvvatlash davlat jamgʻ armasi sifatida 47 ming 400 ta tadbirkorlik subyektini kreditlar boʻ yicha kafolatlar va foizlarni subsidiyalash tarzida qoʻllab-quvvatlash uchun 17 trillion soʻm ajratildi. Yaratilgan yangi ish oʻrinlari soni 376 mingga yaqinni tashkil etdi. 3.2.4 Qishloq xoʻjaligini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash jamgʻarmasi (FSSA) FSSA 2017-yil 27-iyundagi PF-5095-son Prezident farmoni bilan Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkil etilgan. Hozirda jamg ʻ arma IMVga tegishli va u tomonidan boshqariladi. Jamg ʻ armaning asosiy maqsadi — qishloq xo ʻ jaligi ishlab chiqarishini barqaror rivojlantirish, ekinlar hosildorligini oshirish, davlat xaridi uchun qishloq xoʻ jaligi mahsulotlarini yetishtirishning samarali tizimini shakllantirish, qishloq xoʻ jaligi korxonalarini zamonaviy yuqori unumli texnikalar bilan ta’minlashni tubdan yaxshilashdan iborat. Qishloq xo ʻ jaligini qo ʻ llab-quvvatlashga yoʻ naltirilgan jamg ʻ arma sifatida FSSA qishloq xoʻ jaligi butun qiymat zanjiridagi iqtisodiy faoliyat bilan bevosita bog ʻ liq va hukumatning yashil iqtisodiyot maqsadlarini ilgari surish uchun davlat vositasi sifatida katta salohiyatga ega. FSSA qishloq xoʻ jaligi sohasidagi turli manfaatdor tomonlar, jumladan, fermerlar, qishloq xo ʻ jaligi korxonalari va uyushmalar bilan o ʻzaro hamkorlik qiladi. Bu manfaatdor tomonlarni barqaror amaliyotlar va ularning afzalliklari haqida munozaralarga jalb qilish imkoniyatini beradi. 18 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” Jamgʻarmaning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: ■ Paxta xomashyosini xarid qilish boʻyicha yakuniy hisob-kitob qilish uchun milliy valyutada ajratilgan tijorat kreditlari boʻyicha foiz stavkalarining bir qismini qoplash ■ Meva, uzum, sabzavot, kartoshka, dukkakli ekinlar, gullar, koʻkatlar, dorivor oʻ simliklar, makkajoʻxori donlari, dukkaklilar va moyli ekinlarni yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish ■ Qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini xarid qilish uchun kreditlar ajratish uchun tijorat banklarida mablagʻlarni joylashtirish ■ Ichki bozorda don va non mahsulotlari narxlarining barqarorligini ta’minlash, zarur miqdorda bugʻdoyni bozor narxlarida xarid qilish va tovar birjasiga joylashtirish ■ Fermer xoʻjaliklari va boshqa qishloq xoʻjaligi tashkilotlarini zamonaviy, samarali qishloq xoʻjaligi texnikalari bilan ta’minlashda davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanishini ta’minlash ■ Qishloq xoʻjaligini moliyalashtirish va hisob-kitob tizimiga zamonaviy AKTni joriy etish ■ Rivojlangan mamlakatlarning qishloq xoʻjaligini moliyalashtirish tajribasini oʻrganish va O ʻzbekistonda joriy etish. Biroq, jamgʻarmaning maxsus investitsiya rejalari, jumladan, uning ekologik barqarorlikni targʻib qilish siyosati yoki yashil tashabbuslar haqida ma’lumot olishning iloji boʻlmadi. Qishloq xoʻjaligi sektorida yashil investitsiyalarni ragʻbatlantirish uchun katta salohiyatga ega boʻlsa-da, hozirda jamgʻ armaning NGETni qanchalik oson qabul qilishi va uning faoliyatini “yashillashtirish” mumkinligini adolatli baholash uchun qaror qabul qilish va faoliyat tartiblari haqida cheklangan ma’lumotlar mavjud. 3.2.5 “Oʻzkimyosanoat” (Oʻzbekiston kimyo sanoati) AJ “Oʻzkimyosanoat” AJ Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 13-martdagi №VMQ-124-sonli qarori bilan 2001-yilda tashkil etilgan. U “O ʻzkimyosanoat” kimyo sanoati korxonalari uyushmasi oʻrnini egalladi va bugungi kunda kompaniya tarkibiga O ʻzbekistondagi bir qancha yirik kimyo korxonalari kiradi. Kompaniyadagi davlat ulushiga IMV va UFRD egalik qiladi. Kimyo sanoatining yetakchi ishtirokchisi sifatida “O ʻzkimyosanoat” boshqa kompaniyalarga ijobiy oʻrnak koʻrsatish orqali ekologik barqarorlikka katta ta’sir koʻrsatishi mumkin. Kimyo sanoati oʻzining ifloslantiruvchi xususiyati, jumladan, ifloslanish, chiqindilarni boshqarish va resurslarni iste’mol qilish bilan bogʻliq muammolar bilan tanilgan, kimyo sanoati ekologik jihatdan yanada barqaror boʻlishi uchun jamoatchilikning kutilmalari ortib bormoqda. Kompaniya kapital va texnologiyalardan foydalanish imkoniyatiga hamda yashil texnologiyalar va jarayonlarda innovatsiyalarni rivojlantirish salohiyatiga ega. NGETni qoʻllash umumiy “yashillashtirish” strategiyasining bir jihati boʻlishi mumkin hamda bu resurslar samaradorligini oshiradi, atrof-muhitga ta’sirni kamaytiradi va yangi yashil/ iqlimga mos mahsulot qatorini joriy qiladi. “Oʻzkimyosanoat” AKning rasman e’lon qilingan maqsadlarida innovatsiyalar va samaradorlik haqida soʻz yuritiladi, lekin ularni kimyo sohasini ekologik jihatdan barqarorroq yoʻlga olib chiqishga yordam berish yoʻllari sifatida koʻrsatmaydi. Bu e’ tibordan chetda qolgan imkoniyat. E’lon qilingan maqsadlar quyidagilardan iborat: ■ Kimyo sanoatida yagona texnik siyosatni olib borish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, mineral-xom ashyo resurslarini qayta ishlashni chuqurlashtirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish ■ Kimyoviy mahsulotlar tannarxini pasaytirish ■ Mahalliy mahsulotlarni yangi tashqi bozorlarga olib chiqish ■ Kimyo ishlab chiqarishni mahalliylashtirish darajasini chuqurlashtirish va tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 19 ■ Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqaruvchilarini azot, fosfor, kaliy va murakkab oʻgʻitlar bilan barqaror taʼminlash ■ Faol investitsiya siyosatini olib borish, sanoatga toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish ■ Boʻysunuvchi kompaniyalar faoliyati samaradorligini oshirishga koʻmaklashish ■ Ilmiy tadqiqotlarni qoʻllab-quvvatlash va ragʻbatlantirish ■ Muhandislik, texnik va boshqaruv kadrlarining malakasini oshirish va qayta tayyorlashni ta’minlash. “O ʻzkimyosanoat” AJ oʻzining ESG tamoyillariga sodiqligini rasman e’lon qildi38 va 2050 yilga kelib issiqxona gazlari emissiyasini 90 foizga kamaytirishga va’da berdi. Dekarbonizatsiya siyosati doirasida kompaniya quyidagilarni rejalashtirmoqda ■ 2030-yilgacha 1-chi va 2-chi banddagi chiqindilarni 2022-yilga nisbatan 42 foizga qisqartirish; ■ 2050-yilgacha 1-chi, 2-chi va 3-chi banddagi chiqindilarni 2022-yilga nisbatan 90 foizga qisqartirish va qolgan 10 foizni zararsizlantirish; va ■ 2025 yilga kelib 3-chi banddagi emissiyasini kamaytirish maqsadini belgilab, 3-chi banddagi emissiyasi miqdorini baholash ustida ish olib borish. Emissiyalarni kamaytirish maqsadlariga erishish uchun kompaniya emissiyalarni kamaytirish boʻyicha quyidagi beshta chora-tadbirlarning amalga oshirilishini baholashni da’ vo qilmoqda: ■ Plastmassani qayta ishlashni rivojlantirish ■ Mavjud texnologiyalarga nisbatan qoʻllaniladigan energiya samaradorligi va atrof-muhitni yumshatish choralari (masalan, N2O chiqindilarini kamaytirish boʻyicha loyihalarni amalga oshirish orqali) ■ Sotib olingan issiqlik va elektr energiyasini chuqur dekarbonizatsiya qilish (masalan, qayta tiklanadigan manbalardan energiya sotib olish orqali) ■ Kam uglerodli ammiak ishlab chiqarish uchun innovatsion texnologiyalar (masalan, yashil vodorod yordamida) ■ 3-chi banddagi emissiyani bartaraf etish uchun manfaatdor tomonlar bilan faol hamkorlik qilish (masalan, yaxshilangan oʻgʻitlarni ishlab chiqish, dalalarda emissiyalarni kamaytirish uchun inhibitorlarni qoʻllash, ozuqaviy moddalar tarkibini optimallashtirish uchun fermerlar/qishloq xoʻjaligi sektori bilan ishlash va emissiyalarni kamaytirish boʻyicha ilgʻor qishloq xoʻjaligi amaliyotlari boʻyicha maslahat berish). Ushbu chora-tadbirlar qay darajada amalga oshirilayotgani noma’lumligicha qolmoqda, chunki tegishli ma’lumotlar yoki hisobotlar ommaga ochiq emas. Energiya iste’moli va chiqindilari boʻ yicha tarqoq holdagi ma’lumotlarni Ochiq ma’lumotlar portalida topish mumkin. 39 Kompaniyaning iqlim deklaratsiyasi Prezidentning 2023-yil 1-martdagi PQ-83-sonli qaroriga muvofiq korporativ transformatsiya jarayonini qisman qondirdi va kredit reytinglariga ijobiy hissa qoʻ shishi mumkin boʻlganligi sababli, ushbu majburiyatlarni qondirish borasidagi olgʻ a harakatni tekshirishning imkoni boʻlmadi. 3.2.6 “Issiqlik elektr stansiyalari” AJ (IES) IES 2019-yilda Prezidentning 2019-yil 27-martdagi PQ-4249-sonli qarori asosida sobiq “Oʻzbekenergo” AJ qayta tuzilishi natijasida tashkil etilgan. IES O ʻzbekistonda elektr energiyasining asosiy ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. 2023-yilda kompaniya 54,2 milliard kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqardi, bu dastlabki rejadan 1,4 milliard kVt/soatga (2,6 foiz) koʻpdir. Issiqlik elektr stansiyalari qazib olinadigan yoqilgʻiga 38 https://uzkimyosanoat.uz/uz/esg/environmental/low-carbon-pathway 39 https://data.egov.uz/rus/organizations/440. 20 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” bogʻliqligi sababli atrof-muhitga sezilarli salbiy ta’sir koʻrsatadi. IESning koʻpgina issiqlik elektr stansiyalari eski va samarasiz boʻlib, ortiqcha miqdorda yoqilgʻi sarflaydi, oldini olish mumkin boʻlgan CO2 chiqaradi va qayta tiklanadigan energiya manbalari bilan yomon integratsiyalashgan. IES yashil texnologiyani joriy etish va barqaror amaliyotlarni tadbiq etish orqali takomillashtirish uchun koʻplab imkoniyatlarga ega. NGETdan foydalanishni sinovdan oʻ tkazish emissiyalarni kamaytirish, energiya samaradorligi va toza energiya manbalariga oʻ tishga qaratilgan investitsiyalar uchun resurslarni taqsimlashga yoʻnaltirishi mumkin. Kompaniya yashil texnologiyalar va tashabbuslarga, jumladan, uglerodni ushlab qolish va saqlash kabi innovatsiyalarga hamda emissiyalarni kamaytirish boʻ yicha boshqa strategiyalarga investitsiya kiritish imkoniyatiga ega. IESning elektr energiyasi ishlab chiqarishdagi ulushi yaqin vaqtgacha 70 foizdan ziyod edi. IESning uchta yirik elektr stansiyasi xorij kompaniyasi tasarrufiga oʻ tkazildi, Tolimarjon issiqlik elektr stansiyasi (1,7 GVt) BAA investorlariga sotildi. 2024-yildan boshlab IESning bozor ulushi40 20–30 foizgacha kamayadi. 3.2.7 Biznesni rivojlantirish banki AJ (BRB) 2023-yilda Prezidentning 2023-yil 4-sentabrdagi PQ-292-sonli qarori bilan sobiq “Qishloq qurilish bank” ATB tubdan qayta tashkil etildi va “Biznesni rivojlantirish banki” nomini oldi. Yangi bank asosiy e’ tiborni kichik biznesni bozordagi oʻrtacha foizdan past foiz stavkalari boʻ yicha uzoq muddatli moliyalashtirish va garovga nisbatan kamroq talablar bilan ta’minlashga qaratadi. Bundan tashqari, u O ʻzbekistonning kichik biznes sektorini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlashning asosiy kanallaridan biri boʻlib xizmat qilishi, Kichik biznesni rivojlantirish jamgʻ armasi shoʻba va kichik biznesni qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan hududiy markazlari orqali qator konsalting va tegishli xizmatlar koʻrsatishi kutilmoqda. Bank faoliyat tarmogʻi va rivojlanish bosqichlaridan qat’i nazar, barcha korxonalarni qoʻllab-quvvatlaydi. Bank toʻliq davlatga tegishli boʻlib, IMV va UFRD asosiy aksiyadorlardir. Uning biznes uchun katalizator sifatidagi yangi roli va davlat mablagʻlarini kichik korxonalarni qoʻllab-quvvatlashga yoʻnaltirishdagi yangi funksiyasi hisobga olinsa, uning qayta tashkil etilishi hukumat bilan aloqasini kuchaytirdi. BRB boshqaruv tizimi va operatsion yoʻriqnomalariga bevosita kiritilgan ekologik barqarorlik tamoyillariga ega. Uning majburiyatini aks ettiruvchi ikkita asosiy hujjat bu bankning Ekologik va ijtimoiy risklarni boshqarish siyosati (2019) va Yashil moliyalashtirish siyosatidir (2021). Bank hozirda “yashillashtirish” boʻ yicha ikkita qoʻ shimcha sa’ y-harakatlarni ilgari surmoqda: Barqaror moliya tizimini ishlab chiqish va imtiyozli moliyalashtirishni boshlash. Bu BRBni NGETni sinovdan oʻ tkazish va yashil strategiyalarni qabul qilish uchun boshqa banklar, shu jumladan, xususiy banklar uchun namuna boʻlib xizmat qilish uchun kuchli nomzodga aylantiradi. DBlari xususiy banklar e’ tibordan chetda qoldirishi mumkin boʻlgan muayyan sektorlar yoki hududlarda foyda olish va oʻ sishni ragʻbatlantirishda ikki tomonlama rolga ega. Prezidentning 2023-yil 14-sentabrdagi PQ-306-sonli qarori hukumatga 2024-yil oxirigacha BRBning ustav kapitalini 3 trillion soʻmga oshirish vazifasini yukladi. Ushbu nizom bilan, shuningdek, 2023-yil oktabr oyidan boshlab kichik va oʻrta biznesni doimiy qoʻllab-quvvatlash dasturini ishga tushirish belgilangan. BRB ushbu dasturni amalga oshirish boʻ yicha mas’ul markaz etib tayinlandi. Hukumat dastlabki uch yil davomida 6 trillion soʻm ajratish majburiyatini olgan va XMTlardan qoʻ shimcha 1,2 milliard AQSh dollari jalb etilishi kutilmoqda. 40 https://www.fitchratings.com/research/corporate-finance/fitch-affirms-uzbekistan-thermal-power-plants-at-bb-outlook-stable-11-01-2024. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 21 4 ENG ZOʻR UCHTA YECHIM BILAN BARVAQT MUVAFFAQIYATGA ERISHISH Yetti ustuvor tashkilotdan TRK, UzMRC va BRB oʻz faoliyatini “yashillashtirish” va yetarli darajada sanoat ta’siriga ega boʻlish uchun eng yaxshi shart-sharoitlarga egaligi bilan ajralib turadi. TRK boshqaruv kengashi tomonidan tasdiqlangan biznesni rivojlantirish strategiyasining bir qismi sifatida allaqachon yashil strategiyani qabul qilgan hamda koʻplab sohalarda yashil va barqaror amaliyotlarni targʻib qilishga tayyor. Uning korxonalarni qoʻllab-quvvatlash boʻ yicha asosiy mandati endi yashil va energiya tejovchi texnologiyalar bilan shugʻullanadigan, yashil iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va yangi ish oʻrinlari yaratishga yoʻl ochadigan firmalarga ustuvor ahamiyat bera boshlaydi. UzMRC ipoteka kreditiga talabning ortishi kutilayotgan uy-joy moliyalashtirish sektorida muhim ahamiyatga ega. Yashil ipotekalarni oʻz vaqtida joriy etish binolar zaxirasini yuqori yashil standartlar safiga oʻ tkazishi mumkin. BRB oʻz faoliyati, Barqaror moliya tizimi ustidagi ish jarayonlariga barqarorlik tamoyillarini tatbiq etib, imtiyozli moliyalashtirishni yoʻlga qoʻ yishni rejalashtirgan holda davlat kreditorlari orasida yetakchi boʻlib kelgan. Joriy yilda ustav kapitalining ortishi hisobiga uning kichik biznes subyektlariga uzoq muddatli moliyalashtirish va maslahat xizmatlari yanada kuchayadi. Ushbu boʻlimdan TRK, UzMRC va BRB boʻyicha oʻ tkazilgan qoʻ shimcha tahlillar, shuningdek, siyosat va operatsion darajalarda tavsiya etilgan, ularning “yashillashtirish” yoʻlidagi sa’y-harakatlarini tezlashtirishi va ularni yashil chempionlarga aylantirishi mumkin boʻlgan chora-tadbirlar oʻrin olgan. Ularning “yashillashtirish” boʻ yicha joriy tashabbuslari va kelajakdagi rejalari haqida operatsion darajada tushunchaga ega boʻlish uchun uchta korxonaning yuqori darajali menejerlari bilan suhbatlar oʻ tkazildi. Intervyu savollari kompaniyalarning yashil moliya tamoyillari bilan strategik moslashuvi, yashil tashabbuslarni asosiy biznes jarayonlariga integratsiyalashuvi va moliyaviy mahsulotlardagi innovatsiyalarni aniqlash maqsadida ishlab chiqilgan. Batafsil javoblar ularning hozirgi yashil faoliyati va kelajakdagi yashil strategiyalari haqida ma’lumot beradi. Tafsilotlar 3.1-jadvalda jamlangan. Suhbatlar ularning yashillashtirish sa’ y-harakatlarini ilgari surish uchun foydali kirish nuqtalari va imkoniyatlarni ochib berdi. 3.1-JADVAL. Tanlangan tashkilotlar bilan suhbatlar tafsilotlari O ʻzbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi (UzMRC) 1. Jamgʻarma/bank oʻz investitsiyalari va operatsiyalarini “yashillashtirish” strategiyasiga egami yoki hozirda uni tayyorlash jarayoni ketmoqdami? Hozirda qabul qilingan yoki rejalashtirilgan tegishli strategiya mavjud emas. UzMRC 2024-yilgi biznes-rejasiga koʻra, 2024-yilda yashil obligatsiyalar chiqarishni maqsad qilgan. 2. Jamgʻarma/bank hozirda ichki foydalanish uchun oʻzining yashil taksonomiyasi yoki yashil skrining vositasi kabi qandaydir vositalar/tahlillarni ishlab chiqyaptimi? Kompaniya ayni paytda quyidagilar ustida ishlamoqda ■ Yashil moliyalashtirishning ichki siyosatini ishlab chiqish; ■ Yashil dasturni ishlab chiqish; ■ Yashil obligatsiyalar uchun tashqi baholash provayderini jalb qilish; va ■ XMT bilan birgalikda Barqaror moliyani kuchaytirish boʻyicha Harakatlar rejasini ishlab chiqish. 3. Yashil aktivlari/investitsiyalari, shu bilan birgalikda, yashil boʻlmagan aktivlarni oshkor qilish rejalari bormi?  Emissiya va joylashtirishdan oldin yashil obligatsiyalarni chiqarish jarayonining bir qismi sifatida tashqi baholash rejalashtirilgan. Shuningdek, UzMRC yashil obligatsiyalardan tushgan mablagʻlarning toʻgʻri sarflanishi ustidan monitoring olib borish va tegishli yillik hisobot tayyorlashni rejalashtirmoqda. Ushbu jarayonlar boʻyicha barcha ma’lumotlar kompaniyaning veb-saytida beriladi. UzMRC axborotni oshkor qilish boʻyicha qoʻshimcha talablar boʻyicha takliflarni muhokama qilishga ochiq. 22 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 4. Qaysi investitsiya loyihalari/dasturlari “yashillashtirish” sa’ y-harakatlariga koʻproq mos kelishi mumkin?  UzMRC OTB bilan yashil ipoteka kreditlarini ishlab chiqish va ishga tushirish boʻyicha hamkorlik qilmoqda. Ushbu ipoteka kreditlari yakunlanayotgan onlayn platforma yordamida kafolatli joylashtiriladi. Shunga oʻxshash tamoyil va platforma yashil obligatsiya tushumlaridan foydalanishni nazorat qilish uchun ishlatiladi. 5. Jamgʻarma/bank oʻzining “yashillashtirish” sa’ y-harakatlari natijasida qoʻ shimcha xarajatlar va bandlikka ta’sir qilish imkoniyatini koʻrib chiqdimi va bu muammolarni boshqarish boʻyicha uning fikrlari qanday?  Ushbu masalalar UzMRC ʼning yashil moliyalashtirish sohasidagi ichki siyosati va dasturlarini ishlab chiqishning bir qismi sifatida koʻrib chiqilishi mumkin. Bundan tashqari, bu masala Barqaror moliyani oshirish boʻyicha harakatlar rejasiga kiritilishi mumkin. 6. Jamgʻarma/bank qanday qilib oʻz faoliyatini “yashillashtirishi” mumkin (masalan, jamgʻarma investitsiya maqsadini belgilashi yoki investitsiya mezonlarini qayta koʻrib chiqishi mumkin)? U ushbu harakatlarni va ichki koʻrsatmalar kabi operatsion tafsilotlarni, shu jumladan, oʻzining qayta koʻrib chiqilgan investitsiya mezonlarining bir qismi sifatida yashil taksonomiyaga muvofiq qoida/mezonlarini oʻzgartirishni qabul qila oladimi? UzMRC 2024-yil oxirigacha jami kreditlarning 2,3 foizini yashil ipoteka kreditlariga yoʻnaltirishni va keyingi yillarda bu koʻrsatkichni oshirishni rejalashtirmoqda. Kompaniya oʻz moliyaviy faoliyatida NGET tamoyillariga hamda Xalqaro kapital bozori uyushmasining (ICMA) barqaror va yashil moliyalashtirish tamoyillariga amal qilishga tayyor. Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi (TRK) 1. Jamgʻarma/bank oʻz investitsiyalari va operatsiyalarini “yashillashtirish” strategiyasiga egami yoki hozirda uni tayyorlash jarayoni ketmoqdami? Bugungi kunga qadar jamgʻarma tomonidan, xususan, Prezidentning 2023-yil 8-avgustdagi PF-129-sonli qaroriga asosan quyosh panellarini xarid qilish va oʻrnatish boʻyicha kafolatli va kompensatsion moliyaviy yordam koʻrsatildi. Aksiyadorlik jamiyatiga oʻtishda yashil iqtisodiyot loyihalarini qoʻllab-quvvatlash kengaytiriladi. 2024-yilda tasdiqlangan yangi korporativ strategiya yashil taksonomiyani amalga oshirishni qamrab olgan yashil bobni oʻz ichiga oladi. 2. Jamgʻarma/bank hozirda ichki foydalanish uchun oʻzining yashil taksonomiyasi yoki yashil skrining vositasi kabi qandaydir vositalar/tahlillarni ishlab chiqyaptimi? Prezidentning 2023-yil 10-noyabrdagi PF-193-sonli qaroriga muvofiq, yashil, energiya tejovchi texnologiyalar va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini qoʻllab-quvvatlash ustuvor yoʻnalishlardan biri sifatida joriy etilgan. Yashil iqtisodiyot loyihalarini qoʻllab-quvvatlashni kengaytirish boʻyicha takliflar ishlab chiqilmoqda. Ular Kuzatuv kengashining muhokama mavzulariga kiritildi. 3. Yashil aktivlari/investitsiyalari, shu bilan birgalikda, yashil boʻlmagan aktivlarni oshkor qilish rejalari bormi?  OTB bilan yashil obligatsiyalar chiqarishda texnik yordam boʻyicha muzokaralar olib borilmoqda. Yashil obligatsiyalarni 2024-yil oxirigacha chiqarish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, yashil loyihalarga ajratilgan aktivlar haqidagi ma’lumotlar kompaniya veb-sayti va ijtimoiy tarmoqlarda joylashtiriladi. 4. Qaysi investitsiya loyihalari/dasturlari “yashillashtirish” sa’ y-harakatlariga koʻproq mos kelishi mumkin? Bugungi kunda yashil ustuvor vazifalarni aniqlashga harakat qilinmoqda: tomchilatib sugʻorish, tuproq ifloslanishini kamaytirish, oʻrmon xoʻjaligini qoʻllab-quvvatlash va turizmni qoʻllab-quvvatlash. Kuzatuv kengashi kompaniya nizomiga muvofiq har qanday loyihalarni moliyalashtirishni belgilashi mumkin. 5. Jamgʻarma/bank oʻzining “yashillashtirish” sa’ y-harakatlari natijasida qoʻ shimcha xarajatlar va bandlikka ta’sir qilish imkoniyatini koʻrib chiqdimi va bu muammolarni boshqarish boʻyicha uning fikrlari qanday? Amalda 47 mingga yaqin loyiha qoʻllab-quvvatlanib, shundan 13 mingtasi kafolatlangan, 34 mingtasiga kompensatsiya yordami koʻrsatilib, 378 mingta yangi ish oʻrni yaratish rejalashtirilgan. Yashil iqtisodiyotda yangi ish oʻrinlarini yaratish bilan bogʻliq loyihalar koʻrib chiqiladi. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 23 6. Jamgʻarma/bank qanday qilib oʻz faoliyatini “yashillashtirishi” mumkin (masalan, jamgʻarma investitsiya maqsadini belgilashi yoki investitsiya mezonlarini qayta koʻrib chiqishi mumkin)? U ushbu harakatlarni va ichki koʻrsatmalar kabi operatsion tafsilotlarni, shu jumladan, oʻzining qayta koʻrib chiqilgan investitsiya mezonlarining bir qismi sifatida yashil taksonomiyaga muvofiq qoida/mezonlarini oʻzgartirishni qabul qila oladimi? Hozirgi kunda jamiyatning tashkiliy tuzilmasi aksiyadorlar tomonidan tasdiqlash bosqichida. Mazkur tuzilmaga oʻzgartirish va qoʻ shimchalar kiritish Ijroiya organi zimmasidadir. Yashil loyihalarni qoʻllab-quvvatlash uchun kompaniya tarkibida oʻz faoliyat sohasi boʻyicha toʻgʻridan-toʻgʻri qaror qabul qilishi mumkin boʻlgan alohida boʻlim yoki shoʻ’ba tashkil etilishi mumkin. Biznesni rivojlantirish banki (BRB) 1. Jamgʻarma/bank oʻz investitsiyalari va operatsiyalarini “yashillashtirish” strategiyasiga egami yoki hozirda uni tayyorlash jarayoni ketmoqdami? Ha, BRB KPMG bilan 2024–2026-yillarga moʻljallangan strategiyasini faol ravishda ishlab chiqmoqda, bunda ESG omillarini oʻz investitsiyalari va operatsiyalariga integratsiyalashga katta eʼ tibor qaratilmoqda. Ushbu strategiya doirasida BRB tadbirkorlarning malakasini oshirish, kichik va oʻrta biznesda innovatsiyalarni qoʻllab-quvvatlash hamda ekologik toza va energiyaga tejamkor texnologiyalarni joriy etishni ragʻbatlantirishga qaratilgan bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish majburiyatini oladi. KPMG bilan hamkorlikda BRB oʻz investitsiyalari va operatsiyalarini barqarorlik maqsadlari va ESG tamoyillari bilan muvofiqlashtirish boʻyicha keng qamrovli rejani ishlab chiqmoqda. Ushbu tashabbus BRBning nafaqat moliyaviy daromad olish, balki jamiyat va atrof-muhit uchun uzoq muddatli qiymat yaratishga qaratilgan mas’uliyatli va axloqiy biznes amaliyotiga sodiqligini koʻrsatadi. O ʻz strategiyasining samaradorligini yanada oshirish uchun BDB atrof-muhitni muhofaza qilish va ijtimoiy masʼuliyatga sodiqlik borasida maslakdosh boʻlgan, ESG va barqarorlikka eʼ tibor qaratadigan investorlarni jalb qilish niyatida. BRB oʻzining qaror qabul qilish jarayonlariga ESG omillarini integratsiya qilishning aniq va amalda ish beradigan rejasini namoyish etish orqali barqarorlikka ustuvor ahamiyat beradigan va oʻz investitsiyalarini oʻz qadriyatlariga moslashtirish istagidagi investorlarga murojaat qilishga intiladi. 2. Jamgʻarma/bank hozirda ichki foydalanish uchun oʻzining yashil taksonomiyasi yoki yashil skrining vositasi kabi qandaydir vositalar/tahlillarni ishlab chiqyaptimi? BRB Birlashgan Millatlar Tashkilotining BRM maqsadlarini ilgari surishga qaratilgan Barqaror moliya tizimini ishlab chiqmoqda. Ushbu tizim bankning barqarorlik tamoyillarini moliyaviy amaliyotiga integratsiyalash, investitsiyalarini ESG mezonlariga moslashtirish majburiyatini ifodalaydi. Ushbu tashabbusning uzviy bir qismi sifatida bank barqarorlik sa’y-harakatlarini kuchaytirish uchun turli xil vositalar va mezonlarni ishlab chiqishni oʻrganmoqda. Bu bankning oʻzining yashil taksonomiyasini – barqaror investitsiyalarni tasniflash tizimini yaratishni oʻz ichiga olishi mumkin. Bundan tashqari, bank oldindan belgilangan barqarorlik mezonlari boʻyicha potensial investitsiyalarni baholash uchun yashil skrining vositasini joriy etishni koʻrib chiqmoqda. Bank oʻzining Barqaror moliya tizimini u boʻyicha ishlar yakuniga yetganidan keyin koʻrsatishga tayyor. Bankning maqsadi mas’uliyatli va ta’sirli moliyaviy amaliyotlarni ilgari surishda sanoat standartlarini oshirishdan iborat. 3. Yashil aktivlari/investitsiyalari, shu bilan birgalikda, yashil boʻlmagan aktivlarni oshkor qilish rejalari bormi?  Bankning ilgʻor bozor amaliyotlariga sodiqligi doirasida va Iqlim bilan bogʻliq moliyaviy ma’lumotlarni oshkor qilish boʻyicha ishchi guruh (TCFD) tavsiyalariga muvofiq ravishda, bank oʻz faoliyatida shaffoflik va hisobdorlikka sodiq qolmoqda. Bank barqarorlik va mas’uliyatli biznes yuritishning eng yuqori standartlarini qoʻllab-quvvatlash majburiyatini olib, BMTning Global kelishuviga qoʻ shildi.41 Ushbu tamoyillarga muvofiq ravishda, bank oʻzining Rivojlanish boʻyicha muloqotini (COP) oshkor qilishni rejalashtirmoqda. Bank COP ʼda qayd etmoqchi boʻlgan asosiy yoʻnalishlardan biri bu yashil aktivlari va investitsiyalarini oshkor qilishdir. Bank oʻzining yashil boʻlmagan aktivlari haqidagi ma’lumotlarni oshkor qilish muhimligini tan oladi. Keng qamrovli oshkor qilish orqali u investorlar, kreditorlar va kengroq bozorga oʻzining investitsiya strategiyasi va barqarorlik maqsadlariga mos kelishi haqida yaxlit tushuncha berishni maqsad qilgan. 41 Global Compact Status (Active). 24 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 4. Qaysi investitsiya loyihalari/dasturlari “yashillashtirish” sa’ y-harakatlariga koʻproq mos kelishi mumkin?  BRB iqlim moliya institutlari bilan hamkorlikni kuchaytirish niyatida. U Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC) tomonidan taqdim etilgan moliyaviy institutlar uchun iqlimni baholash platformasiga qoʻ shilishni rejalashtirmoqda, bu global iqlimni moliyalashtirish standartlari bilan moslashtirishga va ularni tushunishga yordam beradi. Bundan tashqari, bank yashil moliyalashtirish tamoyillarini oʻz loyihalari va dasturlariga integratsiya qilish uchun qimmatli bilim va vositalar bilan qurollanish maqsadida Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankining Yashil moliya akademiyasiga qoʻ shilishni rejalashtirmoqda. Yashil iqlim fondidan (GCF) akkreditatsiya olish BRB uchun investitsiya loyihalari uchun iqlimni moliyalashtirish resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini ochib beradi. Qayta tiklanadigan energiya, energiya samaradorligi, barqaror infratuzilma va iqlimga chidamli qishloq xoʻjaligi kabi sohalardagi loyihalar yashil amaliyotlarni birlashtirish va ijobiy ekologik natijalarni yaratish uchun katta imkoniyatlarga ega. O ʻz sa’y-harakatlarini ushbu sohalarga yoʻnaltirish orqali bank nafaqat global iqlim maqsadlariga hissa qoʻ shishi, balki uzoq muddatga investitsiyalarining barqarorligi va chidamliligini oshirishi mumkin. 5. Jamgʻarma/bank oʻzining “yashillashtirish” sa’y-harakatlari natijasida qoʻshimcha xarajatlar va bandlikka ta’sir qilish imkoniyatini koʻrib chiqdimi va bu muammolarni boshqarish boʻyicha uning fikrlari qanday?  Ha, BRB oʻzining “yashillashtirish” harakatlari bilan bogʻliq boʻlishi mumkin boʻlgan qoʻshimcha xarajatlar va bandlikka ta’sirlarni har tomonlama koʻrib chiqqan. Biroq, u bu muammolarni toʻsiqlar emas, balki oʻsish va innovatsiyalar uchun imkoniyatlar sifatida koʻradi. Bankning ushbu masalalarni boshqarishga yondashuvi koʻp qirrali. Birinchidan, BRB resurslardan foydalanishni optimallashtiradigan va atrof-muhitga ta’sirni minimallashtiradigan texnologiyalar va infratuzilmaga faol sarmoya kiritmoqda. Qayta tiklanadigan energiya manbalarini birlashtirish, energiya tejovchi tizimlarni joriy etish va oʻz faoliyati davomida barqaror amaliyotlarni qoʻllash orqali BRB qoʻshimcha xarajatlarni kamaytirish va bir vaqtning oʻzida oʻzining ekologik izini kamaytirishni maqsad qilgan. BRB yashilroq amaliyotlarni qabul qilish uchun xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish talab qilinishi mumkinligini tushunadi. Shu sababli, bank oʻz xodimlariga tegishli oʻquv dasturlarini taqdim etish majburiyatini olgan. Bundan tashqari, BRB bandlikka har qanday ta’sirni shaffof va mas’uliyatli tarzda hal qilish uchun manfaatdor tomonlar, jumladan, xodimlar, mahalliy hamjamiyat va tartibga soluvchi organlar bilan hamkorlik qilish muhimligini tan oladi. Ochiq muloqot kanallarini rivojlantirish va tegishli tomonlar bilan hamkorlik qilish orqali u potentsial muammolarni erta aniqlash va ularni hal qilish uchun faol strategiyalarni ishlab chiqishga qaratilgan. Yashil mavzu BRBning kun tartibida va bank unga investitsiya kiritishga toʻliq tayyor. Bank yashil oʻtishni samarali boshqarish qobiliyatiga ishonchi komil. 6. Jamgʻarma/bank qanday qilib oʻz faoliyatini “yashillashtirishi” mumkin (masalan, jamgʻarma investitsiya maqsadini belgilashi yoki investitsiya mezonlarini qayta koʻrib chiqishi mumkin)? U ushbu harakatlarni va ichki koʻrsatmalar kabi operatsion tafsilotlarni, shu jumladan oʻzining qayta koʻrib chiqilgan investitsiya mezonlarining bir qismi sifatida yashil taksonomiyaga muvofiq qoida/mezonlarini oʻzgartirishni qabul qila oladimi? O ʻz faoliyatini samarali “yashillashtirish” uchun BRB bir nechta strategik harakatlarni amalga oshiradi: 1. Yashil investitsiya maqsadlarini belgilash: Bank portfelida yashil investitsiyalar uchun aniq maqsadlarni belgilash. Bu qayta tiklanadigan energiya tashabbuslari, ekologik toza infratuzilma va barqaror qishloq xoʻjaligi kabi ekologik barqaror loyihalarga mablagʻlarning ma’lum qismini ajratishni oʻz ichiga oladi. 2. Investitsion mezonlarni qayta koʻrib chiqish: Bankning investitsiya mezonlarini ularga yashil jihatlarni kiritish maqsadida oʻzgartirish. Buning uchun e’ tirof etilgan ekologik standartlar va yashil taksonomiya kabi tizimlar asosida yashil investitsiya nima ekanligini tavsiflovchi keng qamrovli koʻrsatmalar toʻplamini ishlab chiqish talab qiladi. Mezonlarga uglerod izi, resurslar samaradorligi va barqaror amaliyotlarga rioya qilish kabi omillar kirishi mumkin. 3. Cheklovlar roʻyxatini amalga oshirish: yashil tamoyillarga mos kelmaydigan sanoat yoki faoliyat turlarini aniqlaydigan istisnolar roʻyxatini joriy qilish. Ushbu roʻyxat qazib olinadigan yoqilgʻi, oʻrmonlarni kesish va yuqori darajada ifloslantiruvchi sanoat kabi tarmoqlarni istisno qilgan holda investitsiya qarorlarini qabul qilishda koʻmak boʻladi. Operatsion tafsilotlar istisno roʻyxatini bankning investitsiyalarni tekshirish jarayoniga integratsiyalashuvini oʻz ichiga oladi, bu potensial investitsiyalar yashil maqsadlarga mos kelishini ta’minlaydi. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 25 4. Ichki koʻrsatmalar va treninglar: xodimlarga qayta koʻrib chiqilgan investitsiya mezonlari va istisnolar roʻyxati boʻyicha ichki treninglar oʻtkazish va koʻrsatmalar berish. Bu xodimlarning yashil moliyalashtirish tashabbuslarining mantiqiy asoslarini tushunishlari va ularni kundalik faoliyatida samarali amalga oshirishlarini ta’minlaydi. 5. Monitoring va hisobot berish mexanizmlari: Bankning yashil investitsiya maqsadlariga erishish jarayonini kuzatish uchun ishonchli monitoring va hisobot mexanizmlarini yaratish. Muntazam baholash yaxshilanishi kerak boʻlgan sohalarni aniqlashga yordam beradi va yashil tamoyillarga rioya qilishda javobgarlikni ta’minlaydi. Ushbu harakatlar va operatsion tafsilotlarni qabul qilish orqali bank yashil moliyalashtirishga boʻlgan sodiqligini oshirishi va investitsiya qarorlarini axloqiy me’yorlarga muvofiqlashtirish bilan birga ekologik barqarorlikka ijobiy hissa qoʻshishi mumkin. 26 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 5 TAVSIYALAR Davlat jamg ʻ armalari, korxonalar va banklar O ʻzbekiston iqtisodiyoti uchun tizimli ahamiyatga ega boʻlib, O ʻzbekiston hukumati uchun iqtisodiyotni bozor tamoyillariga oʻ tkazish barobarida yashil iqtisodiyotga oʻ tish jarayonini boshqarishda samarali siyosat vositalari hisoblanadi. IMV DMIlari va DKlari faoliyatida ularning asosiy aksiyadori sifatida boshqaruvchi rolga ega. DMIlari va DKlarini yashil va iqlim bilan bogʻliq faoliyatga yoʻnaltirish, agar xususiy sektor davlat tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyatni yuqori samaradorlik bilan oqilona oʻz zimmasiga oladigan boʻlsa, IMVning davlat aktivlarining uzoq muddatli xavfsizligi va unumdorligi, shu jumladan, xususiylashtirish yoki tugatishdagi roliga, shuningdek, iqlim harakati va yashil iqtisodga oʻ tishni rivojlantirishdagi siyosiy roliga mos keladi. IMV va tegishli davlat organlari barcha DMIlari va DKlaridan yashil strategiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirishni talab qilishlari lozim. Strategiyalar korporativ boshqaruv siyosati va ichki tartib-qoidalarni bosqichma-bosqich tuzatishni oʻz ichiga oladi. Xususan, yashil loyihalar uchun standart ta’rifni, masalan, NGET orqali qoʻllashdan boshlab; yashil moliyalashtirish maqsadlarini belgilash va yashil ta’sirlarni oʻz ichiga olgan yangi investitsiyalarni tasdiqlash mezonlarini joriy etish; NGET asosida moliyalashtirish natijalari toʻ gʻrisida hisobot berish, shu jumladan, taqsimlash, taxmin qilingan va (kelajakda ham) amalga oshirilgan ta’sirlar; jamoatchilik va potentsial investorlarga yashil portfel va aktivlar haqidagi ma’lumotlarni oshkor qilish; va vaqti-vaqti bilan korporativ strategiyalarni yanada yuksakroq yashil maqsadlarga yangilash shular jumlasidan. Yashil siyosatning poydevori allaqachon mavjud, biroq mazkur hisobotda muhokama qilinganidek, DMIlari va DKlariga nisbatan yashil moliyalashtirish oqimini jadallashtirish uchun maxsus koʻndalang siyosatlari qabul qilish mumkin: a. Barcha iqlim va yashil moliyalashtirish uchun markaziy muvofiqlashtiruvchi funksiyani yaratish tavsiya etiladi. IMVning davlat ragʻbatlantirish dasturlari, byudjet mablagʻlari, DMIlari va DKlarini moliyalashtirish, rivojlanish moliya institutlarining kreditlari, global iqlim fondlari va uglerod bozorlari oqimi toʻ gʻrisidagi ma’lumotlardan foydalanish salohiyatini hisobga olgan holda, bu funksiya IMVga yuklatilishi mumkin. Xorijdagi moliyalashtiruvchilar bilan davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan qoʻ shma korxonalarning muhim ishtirokchisi boʻlgan UFRD bilan hamkorlik bu funksiyani yanada kengaytirishi mumkin. Muvofiqlashtirish mablagʻlarni sinergiyadan foydalanishga samarali yoʻnaltirish, bir-birini toʻldiruvchi, qoʻllab-quvvatlovchi siyosatlarni oʻz vaqtida amalga oshirishdagi kelishmovchiliklarni bartaraf etish hamda iqlim va yashil iqtisodiyotning afzalliklarini maksimal darajada oshirish imkonini beradi. Muvofiqlashtirish, shuningdek, kapitallashtirish, qoʻ shimchalik va natijalar tizimi kabi jihatlardan potensial milliy iqlim fondi (yashil platforma) loyihasini ishlab chiqishga koʻmaklashadi. Koʻrib chiqilishi kerak boʻlgan va quyida tavsiflangan mamlakat misollaridan biri BNDES. b. IMVga NGET ʼni barcha korxonalar va moliya institutlariga keng targʻib qilish tavsiya etiladi. Taksonomiya Vazirlar Mahkamasining 2023-yildagi qarori bilan tuzilgan va 2024-yilda yangilanib, rasmiylashtiriladi. U barcha iqtisodiyot tarmoqlari uchun mustahkam yashil taʼriflar va mezonlarni belgilaydi hamda ayrim tarmoqlar uchun mavjud boʻlishi mumkin boʻlgan yashil standartlar boʻ yicha har qanday tartibga soluvchi boʻ shliqlarni samarali ravishda toʻldiradi. Bu kompaniyalar va kreditorlarga yashil biznes yoʻnalishlarini rivojlantirish va har qanday ichki yashil tasniflash metodologiyalarini milliy standartga moslashtirish uchun tartibga soluvchi aniqlikni beradi. c. Moliyaviy institutlarga kelsak, O ʻzbekiston Markaziy banki oʻzining prudensial nazoratchi rolida banklarni (va nobank kredit tashkilotlarini) “yashillashtirishni” qoʻllab-quvvatlashi mumkin. Banklardan kredit risklarini – ham oʻ tish bilan bogʻliq risklar, ham jismoniy risklar – baholashga iqlim oʻzgarishi va barqarorlik masalalarini kiritishni talab qilish risklarni boshqarishni yaxshilaydi va banklarni oʻz portfellarida (va doimiy investitsiyalarda) yashil kreditlash ulushini oshirishga undaydi. Ushbu chora- O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 27 tadbirlar bank sektori uchun allaqachon ishlab chiqilgan, lekin hali e’lon qilinmagan Barqaror moliya strategiyasining bir qismidir. Iqlim risklarini baholash, shuningdek, banklarga kredit tavakkalchiligini boshqarishda yordam beradigan noqulay ob-havo sharoiti sugʻurtasi kabi yangi tavakkalchilik mahsulotlari uchun imkoniyatlarni ochib beradi. Ushbu mahsulotni ishlab chiqish sugʻurta sektori tomonidan uning prudentsial nazoratchisi – ILMA koʻmagida amalga oshirilishi mumkin. ILMA ham nazorat qilish roli doirasida sugʻurta sanoati aktivlari va investitsiyalarini “yashillashtirish”ni ragʻbatlantirishi mumkin, jumladan, sugʻurta kompaniyalaridan banklarning yaqin kelajakda nima qilishi kutilayotganiga qaratilgan individual “yashillashtirish” rejalarini taqdim etishlarini soʻrash ham bunday choralarga misol boʻla oladi. STRATEGIYADAN NATIJALARGA ERISHISHGACHA BO ʻLGAN YO ʻL Yashil strategiyalar kutilgan natijalarni berishi uchun “yashil chempion” oʻzining natijalarni baholash tizimini loyihani tanlash amaliyoti bilan bogʻlashi kerak. Barqarorlik haqida hisobot berish boʻyicha xalqaro tajribaga asoslanib, tadqiqot Markaziy Osiyodagi milliy moliyaviy holding kompaniyasiga operatsion takomillashtirishni taʼsirni oʻlchash bilan uygʻunlashtirgan yondashuvni tavsiya qildi. Loyihani tanlash moliyaviy barqarorlik va atrof-muhitga foyda keltiradigan ikki tomonlama maqsadga yoʻnaltirilgan yondashuvga asoslanadi. Iqtisodiy rentabellik va ichki daromadlilik darajasi kabi tahliliy usullar yuqori ta’sirli investitsiyalarga ustuvorlik berish maqsadida qoʻllaniladi. Bu usullar iqlim va atrof-muhitga ta’sirni ham hisobga oladi, masalan, uglerodning yashirin narxini. Loyihalar amalga oshirilgach, issiqxona gazlari yoki chiqindilarni kamaytirish yoki suvni tejash kabi asosiy ekologik samaradorlik koʻrsatkichlari belgilangan boshlangʻich koʻrsatkichlarga nisbatan chuqur baholanadi. Baholashda kompaniya taxminlarga nisbatan haqiqiy ta’sirlarni baholash uchun kvazi-eksperimental usullardan, shu jumladan, “farqlardagi farq” tahlilidan foydalanishi mumkin. Mustaqil uchinchi tomon auditlari bilan toʻldirilgan tanlovdan baholashgacha boʻlgan ushbu uzluksiz sikl ma’lumotlarning ishonchliligi va shaffofligini ta’minlaydi. Ushbu yondashuv orqali moliya instituti oʻz faoliyatini iqlimni moliyalashtirish boʻyicha xalqaro standartlarga moslashtiradi va barqarorlikka yoʻnaltirilgan investorlar uchun jozibadorligini oshiradi. Manba: Meleki va boshqalar. 2023-yil. Mamlakatda yashil investitsiyalar boʻyicha “chempion” boʻlish uchun ba’zi subyektlarning faoliyat sektoridagi yoʻnalishi, sanoat ta’siri, ichki salohiyati va yashil yoʻnalishga tayyorligi nuqtai nazaridan imkoniyatlari koʻproq. Yettita tashkilot eng mos deb topilgan boʻlsa, ular orasidan tanlab olingan eng kuchli uchtasi allaqachon “yashillashtirish” tashabbuslarini boshlagan. Tanlangan eng kuchli uchlik ham yashil tashabbuslarni har biri turli bosqichlarda oʻz faoliyatiga tatbiq qilishni boshlagan. BRB va TRK moliyalashtirish maqsadlarini belgilash orqali yashil tashabbuslarga sezilarli tayyorlik va mas’uliyatni namoyish etdi, UzMRC esa uylarning energiya tejamkorligini ta’mirlash uchun ichki yashil baholash vositasini ishlab chiqdi. NGETni qanchalik qamrab olishi ularning tegishli strategiyalar, siyosatlar va vositalarni doimiy ravishda ishlab chiqishlari hamda oʻz amaliyotlarini yashil tamoyillarga moslashtirishga sobitqadamligiga bogʻliq. Bu yerda BRB, TRK va UzMRCʼning yashil tashabbuslarini tezlashtirish boʻyicha batafsil tavsiyalar mavjud boʻlib, ular xususiy sektordagi izdoshlar va qolgan qatnashchilarni ilhomlantiradigan muvaffaqiyatli yashil chempionlar boʻlishadi. a. 2024-yil iyun oyida tasdiqlangan yashil strategiyasida eng uzoq marraga erishdi. Strategiya aniq moliyalashtirish maqsadlari, moliyalashtirish qarorlariga yashil mezonlarni integratsiya qilish boʻ yicha harakatlar va yashil mahsulotlar ishlab chiqish rejalarini qamrab olgan. TRK oʻ qitish, taksonomiyani amaliyotga tatbiq etish va shaffof maʼlumotlarni oshkor qilish orqali yashil investitsiyalarni koʻpaytirish bilan birga XMTlardan KO ʻB yashil iqtisodiyot loyihalariga qoʻ shimcha 100 million AQSh dollarini yoʻnaltirish majburiyatini oldi. TRK quyosh panellari loyihalari va yashil energiya boʻ yicha boshqa tashabbuslarni qoʻllab-quvvatlash boʻ yicha oʻz tajribasiga tayanadi. Bundan tashqari, TRK 2024-yil oxirigacha yashil obligatsiyalarni chiqarish choralarini koʻrmoqda, bu yashil moliyalashtirishga faol qoʻllab-quvvatlovchi yondashuvdan dalolat beradi. Hozirgi vaqtda TRK uchun ustuvor vazifa — oʻzining yangi yashil 28 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” strategiyasini amalga oshirish. Tashqi qoʻllab-quvvatlash, ayniqsa, qaror qabul qilish, investitsiyalarni tanlash, ishlash monitoringi va ta’sir hisoboti jarayonlarida NGET talablarini muvaffaqiyatli qoʻllash imkoniyatlarini oshiradi. Yashil strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun uning bevosita ustuvor yoʻnalishlari quyidagicha: ■ Investitsiyalarni qayta koʻrib chiqish va tasdiqlash boʻyicha yoʻriqnomalarni NGETʼga asoslangan yashil mezonlar bilan yangilash; ■ Loyihalarni koʻrib chiqish va tasdiqlash bilan shugʻullanuvchi investitsiya guruhlarini yangi yoʻriqnomalar boʻyicha oʻqitish; va ■ Yashil moliya mahsulotlari, shu jumladan KO ʻKning energiya samaradorligi va iqlimga chidamliligini qoʻllab-quvvatlovchi mahsulotlarni joriy etish. Uning navbatdagi ustuvor yoʻnalishi yashil moliyalashtirishni nazorat qilish uchun boshqaruv va monitoring mexanizmlarini yaratish, belgilangan koʻrsatkichlarga muvofiq yashil investitsiyalarni kuzatib borish va ijobiy xalqaro amaliyotlardan kelib chiqqan holda yashil moliyalashtirish samaradorligini oshkor qilish qoidalarini belgilashdan iborat boʻladi. b. Suhbatlar davomida BRB oʻzining keng koʻlamli va har tomonlama yashil qarashlari bilan oʻrtoqlashdi. Bank uchun strategiyasi va uni amalga oshirish jarayoni borasidagi maslahatlar manfaatli boʻlishi mumkin. BRB tashqi texnik yordam olish masalasini koʻrib chiqishi maqsadga muvofiq. Asosiy yoʻnalishlardan biri bank siyosati va protseduralariga NGETʼni integratsiya qilish. Xalqaro misollardan olingan yaxlit yashil strategiyaning konturi quyidagi Tavsifnomada koʻrsatilgan va yoʻriqnoma vazifasini oʻ tashi mumkin. BRB oʻzining ESG integratsiyasiga qaratilgan 2024–2026-yillarga moʻljallangan strategiyasini ishlab chiqishni boshladi. Bunga Barqaror moliya tizimi va barqarorlikni ta’minlash boʻ yicha sa’ y-harakatlarni kuchaytirish uchun turli vositalar, masalan, ichki yashil taksonomiyani ishlab chiqish kiradi.42 BRBning yashil aktivlari va investitsiyalarini oshkor qilish rejalari global shaffoflik standartlariga mos keladi, bu yuqori marraga oqilona intilishdan dalolat. Dastlab NGET ta’riflari va yashil investitsiya yoʻriqnomalarini integratsiya qilish uchun operatsion vositalarning kuchli asosiga e’ tibor qaratilgan yaxshi ishlab chiqilgan strategiya va harakat rejasiga ega boʻlish muhim ahamiyatga ega. TAVSIFNOMA: IQLIM VA ATROF-MUHIT SOHASIDA (YASHIL) MOLIYALASHTIRISHNI KENGAYTIRISH BO ʻYICHA KORPORATIV STRATEGIYA Dastlabki mandatini ikki tomonlama missiya va maqsadlar bilan yangilash: ■ Tashkilotning umumiy missiyasi va barqarorlik strategiyasiga mos keladigan yashil moliyalashtirishni kengaytirish uchun aniq, oʻlchanadigan maqsadlarni belgilash. ■ Moliyalashtirish/investitsiya maqsadlari oʻlchanishi va toʻgʻri yashil ta’riflarga asoslangan boʻlishi kerak (masalan, NGET). O ʻlchanadigan maqsadlar, masalan, yashil investitsiyalar uchun ajratilgan aktivlarning foizi yoki uglerodni koʻp talab qiladigan texnologiyalardan foydalanishni yoki moliyalashtirishni toʻxtatish boʻyicha muddati belgilangan maqsad va boshqalar. ■ Yetarli darajada yuqori marralarni koʻzlagan, shu bilan birga, kelgusida oldinga siljish borasida ishonchni mustahkamlash uchun erishish mumkin boʻlgan maqsadlarni belgilash. Tashkilot madaniyati va ichki salohiyat: ■ Integratsiyani nazorat qilish hamda strategik rejalashtirish va qaror qabul qilish jarayoniga yashil maqsadlarni kiritish boʻyicha kuzatuv va boshqaruv kengashi a’zolarining majburiyatlarini yangilash. Kuzatuv kengashining mas’uliyati natijalar va ta’sirni baholashni oʻz ichiga olishi lozim. 42 NGETdan foydalanish uchun davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan har qanday tashkilot uchun tartibga soluvchi talabni hisobga olgan holda, BRB har qanday ichki yashil tasniflash tizimini NGET bilan moslashtirishi kerak. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 29 ■ Umumiy va idoraviy darajada, agar mavjud boʻlsa, yashil me’ yoriy talablar hamda iqlim oʻzgarishi va atrof- muhit tamoyillari toʻgʻrisida xabardorlik boʻyicha treninglarni tashkil qilish. ■ Boshqaruv lavozim tavsiflarini yashil maqsadlar va marralar uchun javobgarlikni qoʻ shgan holda yangilash, biznesga integratsiyalashuv uchun faoliyat samaradorligi koʻrsatkichlarini belgilash va menejerlarni barqaror amaliyotlarni qoʻllashga undash. ■ Yashil amaliyot va barqarorlik boʻyicha ma’lumotga ega nomzodlarga ustuvorlik berish uchun ishga qabul qilish siyosatini yangilash. ■ Yashil moliyalashtirishni ragʻbatlantirish va yashil loyihalarni ishlab chiqishda mijozlarni qoʻllab- quvvatlash uchun sanoat uyushmalari, nodavlat tashkilotlar (NNT) va davlat organlari bilan hamkorlik qilish. Siyosat integratsiyasi: ■ O ʻzbekiston NGET yoki boshqa modellar (masalan, Yevropa Ittifoqining barqaror moliya taksonomiyasi) asosida jamgʻarma, davlat korxonasi yoki bank ehtiyojlari uchun yashil mezonlarni belgilash. Tashkilotning loyihani tanlash, tegishli ekspertiza va portfelni boshqarishni oʻz ichiga olgan rasmiy investitsiya va kredit siyosatiga mezonlarni integratsiyalash. ■ Yashil moliyalashtirishga yoʻnaltirilgan ixtisoslashgan guruhlarni shakllantirish, ular risk-daromad, barqaror moliya va yashil loyihalarni baholash uchun iqlim va atrof-muhit risklari boʻyicha mutaxassislarni oʻz ichiga olgan boʻlishi kerak. ■ Yashil obligatsiyalar, yashil kreditlar, barqarorlik bilan bogʻliq kreditlar va yashil ipoteka kabi bir qator yashil moliyaviy mahsulotlarni ishlab chiqish va taklif etish. Mahsulotni ilgari surish paytida moliyaviy va yashil imtiyozlarga urgʻu berish. ■ Mijozlarga ariza berish jarayonida yoʻl-yoʻriq koʻrsatish uchun maslahat xizmatlarini taqdim etish. ■ Uglerod va atrof-muhitga ta’sir izlarini hamda iqlim zaifligini kamaytirish uchun kompaniyaning operatsion jarayonlarini baholash va oʻzgartirish. Moliyachilar va muayyan korxonalar uchun iqlim risklarini boshqarish: ■ Turli iqlim ssenariylarining biznes operatsiyalari va moliyaviy natijalarga ta’sirini tushunish uchun ssenariy tahlili va stress testini oʻtkazish. ■ Bunda tegishli natijalar aktivlarni diversifikatsiya qilish, iqlimga chidamli infratuzilmaga investitsiya kiritish kabi strategik qarorlar va xavflarni kamaytirish rejalari hamda sug ʻurta qamrovini kengaytirish uchun ma’lumot vazifasini oʻtaydi. ■ Iqlim oʻzgarishi, ekstremal ob-havo hodisalari va harorat oʻzgarishining jismoniy ta’siriga dosh berish uchun moslashish strategiyalarini qabul qilish. ■ Iqlim risklari va oqibatlarini yumshatish chora-tadbirlari samaradorligini kuzatish uchun mustahkam monitoring va hisobot mexanizmlarini yaratish hamda manfaatdor tomonlarni jarayonning holati haqida muntazam ravishda xabardor qilish. Monitoring va hisobot: ■ Mavjud investitsiya portfelini (kredit liniyalari, qisman kredit kafolatlari, kapitalga investitsiyalar, subsidiyalar) NGET (yoki ekvivalenti)ga nisbatan baholash va portfelning yashil ulushini oshkor qilish. ■ Rivojlanayotgan qoidalar, bozor sharoitlari va barqarorlikdagi texnologik yutuqlarga javoban investitsiya strategiyalarini muntazam ravishda baholash va oʻzgartirish. ■ Moliyalashtirish va samaradorlik haqidagi ma’lumotlarni oshkor qilish, 43 masalan, NGET tasnifiga koʻra yashil va yashil boʻlmagan aktivlar, investitsiyalarning moliyaviy boʻlmagan samaradorligi va yashil siyosat haqidagi ma’lumotlar Ishtirok etish va hamkorlik: ■ Boshqa investorlar, tartibga soluvchi organlar va sanoat guruhlari bilan eng yaxshi tajribalarni almashish va NGETni kengroq qabul qilishni ragʻbatlantirish maqsadida hamkorlik qilish. ■ Iqlim va atrof-muhit maqsadlariga muvofiqligini qoʻllab-quvvatlash uchun investorlar va qarz oluvchilar bilan hamkorlik qilish. 43 Malumot sifatida xizmat qiluvchi hisobot modellari qatoriga Yevropa Ittifoqining Barqaror Moliyani Ochib berish to’g ’risidagi reglamenti (SFDR) yoki banklar uchun TCFD kiradi. 30 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” c. UzMRC ʼning hozirga qadar olib borayotgan sa’ y-harakatlari tayyorgarlik bosqichida, biroq u NGETni oʻz faoliyati va boshqa “yashillashtirish” tadbirlarida qo ʻ llashga tayyorligini yaqqol namoyish qildi. UzMRC, hozirda investitsiyalar va operatsiyalarni “yashillashtirish” bo ʻ yicha rasmiy strategiyaga ega boʻ lmasa-da, 2024-yilda yashil obligatsiyalarni chiqarishni rejalashtirmoqda. 44 Yashil uy-joylarni moliyalashtirishni yanada kengroq miqyosda koʻ paytirishga imkon berish uchun sanoatda yashil va iqlimga chidamli qurilish standartini o ʻ rnatish zarurati mavjud. UzMRC bu standartlar uy-joy bozorini rivojlantirish siyosatining ustuvor yo ʻ nalishi sifatida targ ʻ ib qilishi lozim. Shu bilan birga, u yashil ipotekani qo ʻ llab-quvvatlash boʻ yicha oʻzining ichki tizimini mustahkamlashni davom ettirishi zarur. Uning hozirgi e’ tibori XMT bilan hamkorlikda ichki Yashil moliyalashtirish siyosati va tegishli harakat rejalarini ishlab chiqishga qaratilgan bo ʻ lib, bu kelajakda yashil tashabbuslar uchun zamin yaratishi mumkin. Yashil obligatsiyalar chiqarish uchun yashil tartibga soluvchi muhit talablariga javob berish. UzMRC va TRKning yashil obligatsiyalar chiqarish boʻ yicha rejalari ularning ichki salohiyatini oshirish zarurligini koʻrsatadi. Korporativ yashil obligatsiyalar uchun yangi chiqarilgan reglament NGETdan foydalangan holda standart ta’riflarni qoʻllash, resurslarni moliyaviy taqsimlash va natijalar toʻ gʻrisida hisobot berish uchun talablarni belgilaydi. Tizimlar va xodimlarni yollash/oʻ qitish ustuvor vazifa boʻladi. Aksiyadorlarning qarorlari orqali yashil moliyalashtirishni tatbiq etish. IMV ham TRK, ham UzMRC ustidan aksiyadorlik nazoratiga ega va aksiyadorlar qarorlari orqali NGET va yashil investitsiya maqsadlaridan foydalanishga koʻrsatma berishi mumkin. Bu subyektlarga nisbatan bir xil majburiy ta’sirga ega boʻladi, lekin koʻp vaqt talab qiladigan rasmiylashtirish jarayonlariga hojat boʻlmaydi. TRK misolida uni “yashillashtirish” Prezident farmoniga koʻra amalga oshirildi. Aksiyadorlar qarorlari qonunchilik talablari bilan bir xil mavzularni, masalan, yashil moliyalashtirish maqsadlarini belgilash va yashil natijalar haqida hisobot berish qoidalarini qamrab olishi mumkin. Bundan tashqari, aksiyadorlar sifatida IMV va Davaktiv yashil/yashil boʻlmagan aktivlar va investitsiyalarni oshkor qilish majburiyatini yuklashi va iqlim va atrof-muhit boʻ yicha aniq maqsadlarga erishish sharti bilan TRK va UzMRC kapital taqsimotlarini tasdiqlashi mumkin. UFRD iqlim boʻyicha harakatlarda katta oʻzgarishlarni amalga oshirish uchun bir nechta jamgʻarmalarga qalqon sifatida oʻziga xos mavqega ega. UFRD ʼning oʻz yashil strategiyasi boʻlishi lozim. UFRD yettita ustuvor tashkilotdan uchtasi: UzDIF (100 foiz), BRB (23,9 foiz) va “O ʻzkimyosanoat” AJ (58 foiz) aksiyadori hisoblanadi. ■ Jamgʻarmalar jamgʻarmasi sifatida, u muayyan bir jamgʻarma yoki kompaniya boʻyicha resurslarni taqsimlash oʻrniga, NGETga muvofiq ustuvor yashil sektorlarga (masalan, qayta tiklanadigan energiya, barqaror qishloq xoʻjaligi va iqlimga chidamlilik va moslashish) muvofiq kapitalni taqsimlash va moliyalashtirish boʻyicha koʻrsatmalarni belgilashi mumkin. ■ Muayyan jamgʻarmalar va investitsiya kompaniyalariga kelsak, UFRD NGET (yoki ekvivalenti)ga muvofiq jamgʻarma investitsiyalarining yashil boʻlishi talab qilinadigan ulushi borasida yillik KPIlarni belgilashi mumkin. ■ UFRD oʻzining umumiy yashil moliyalashtirishi (faqat BRB, UzDIF va boshqalar bilan cheklanmagan holda) va milliy atrof-muhit va iqlim oʻzgarishi boʻyicha maqsadlarga qoʻ shgan hissasi, shu jumladan, DKlari investitsiyalarini moliyalashtirish va boshqa milliy infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish boʻyicha hisobot berish majburiyatini olishi mumkin. ■ Nihoyat, koʻplab jamgʻarmalari va investitsiya kompaniyalari orqali turli sohalarni qamrab olishi hisobga olinsa, UFRD turli muassasalardagi “yashillashtirish” tashabbuslari hamda NGET qoʻllanishidan olingan tajriba va saboqlar haqida umumiy tasavvurga ega. Boshqa kompaniyalar va moliya institutlariga 44 UzMRC 2024-yil sentabr oyida korporativ yashil obligatsiyani muvaffaqiyatli chiqardi. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 31 yashil investitsiyalarini oshirish boʻyicha maslahat berish uchun juda yaxshi salohiyatga ega.45 Ushbu mumkin boʻlgan maslahatchi roli uning yashil strategiyasiga kiritilishi mumkin. BNDES va Masdar singari qayta tiklanadigan energiya va barqarorlik ishlari bilan xalqaro miqyosda tanilgan davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan jamgʻ armalar UFRD nimaga intilishi mumkinligiga misol boʻla oladi. O ʻZBEKISTON TIKLANISH VA TARAQQIYOT JAMGʻARMASI (UFRD) UFRD O ʻzbekiston suveren jamgʻarmasi sifatida faoliyat yuritadi va oʻz daromadini oltin, mis va gazning narxi maʼlum chegaralardan oshib ketgandagi sotuvlardan oladi. U 2006-yilda O ʻzbekistonning strategik tarmoqlariga davlat tomonidan kafolatlangan kreditlar va aksiyadorlik investitsiyalarini taqdim etish maqsadida tashkil etilgan. Jamgʻarma asosan toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarni amalga oshirishdan koʻra qarzlarni moliyalashtirishni ta’minlaydi. U davlat korxonalarini O ʻzbekiston iqtisodiyoti uchun muhim boʻlgan tarmoqlar doirasida modernizatsiya va texnik takomillashtirish loyihalarida qoʻllab-quvvatlaydi. Omma uchun ochiq boʻ lgan maʼlumotlarni koʻ rib chiqishda UFRDning Santyago tamoyillariga, yaʼni ixtiyoriy ijobiy amaliyotlar kodeksiga rioya qilishi toʻ g ʻ risida hech qanday bayonotlar aniqlanmadi, 46 shuningdek, O ʻzbekiston Xalqaro Valyuta Jamg ʻ armasi (XVJ) tomonidan tashkil etilgan Suveren Jamg ʻ armalar boʻ yicha Xalqaro Ishchi Guruhda ishtirok etmaydi. 47 2017-2020-yillar mobaynida byudjet investitsiya jarayonidan mustaqil ravishda belgilanadigan UFRD investitsion kreditlashi iqtisodiy faoliyatga sarflangan umumiy xarajatlarning qariyb uchdan bir qismini tashkil etdi. 2020-yilgi byudjetdan boshlab, UFRD operatsiyalari toʻliq davlat byudjetiga birlashtirildi. 48 2023-yil 31-oktabr holatiga koʻra, UFRD ʼning jami aktivlari 16,7 milliard AQSh dollarini tashkil etdi, shundan 6,5 milliard AQSh dollari likvid aktivlardir. 49 Jamg ʻarma 21 ta subyektda 20 foiz va undan ortiq ulushga ega, jumladan, 9 ta bank, 6 ta jamg ʻarma va investitsiya kompaniyalari, 2 ta metall ishlab chiqaruvchi, 2 ta qurilish firmasi, 1 ta togʻ-kon sanoati va 1 ta kimyo sanoati korxonalari. 50 Kelajakka nazar. Keyingi, takomillashgan bosqichda, banklar va korxonalar oʻz portfellarini yashil yoki yashil boʻlmagan deb baholash yoki Parij bitimiga muvofiqlik kabi ma’lum bir iqlim maqsadiga taqqoslash imkoniyatini koʻrib chiqishlari mumkin. Keyinchalik, subyektlar boʻlgʻusi investorning kutilmalarini yoki tartibga solish talablariga javob berish uchun portfelni qayta muvozanatlash yoki diversifikatsiya qilish haqida ma’lumot berish maqsadida ushbu mezonlardan foydalanishlari mumkin. Yevropa Ittifoqining Parijga moslashtirilgan koʻrsatkichlari (PAB) 51 issiqxona gazlari (IG) chiqindilarini kamaytirish va kam uglerodli iqtisodiyotga oʻ tishni ragʻbatlantiradigan maqsadlarini birlashtiradigan mezon namunasidir. Bu holda kam uglerodli iqtisodiyotga oʻ tish Parij bitimining global oʻrtacha harorat oʻ sishini sanoat davridan oldingi darajadan 2°C yuqoridan ancha past darajada cheklash maqsadiga mos keladi. Bu uglerod chiqindilari nolga teng boʻlishini oʻz ichiga olgan uzoq muddatli maqsadga erishish yoʻlida harakat qilish majburiyatini namoyish etishga intilayotgan investorlarga ma’qul keladi. 45 Yashil taksonomiyalar: potensialidan kam foydalaniladigan vosita. Observer Research Foundation. 46 Santyago tamoyillari shaffoflik, yaxshi boshqaruv, hisobdorlik va oqilona investitsiya amaliyotlarini qoʻllab-quvvatlaydi, shu bilan birga, ochiqroq muloqotni va Suveren Boylik Jamgʻ armasi (SWF) faoliyatini chuqurroq tushunishni ragʻbatlantiradi. Ular SWFlar oʻzlarining ichki bozorlarida ham, global miqyosda ham iqtisodiy va moliyaviy yoʻnaltirilgan subyektlar sifatida sarmoya kiritishlarini koʻrsatadi. 47 https://www.state.gov/reports/2023-investment-climate-statements/uzbekistan/. 48 O ʻzbekistonning oʻtish davrini baholash. Mamlakat iqtisodiy memorandumi. Toʻliq hisobot. 2021-yil. 49 S&P: Oʻzbekistonda ijtimoiy xarajatlar, jumladan, ish haqini siyosiy sabablarga koʻra tuzatish qiyin boʻlishi mumkin. Gazeta.uz. 2023-yil, 11-dekabr. 50 UFRD yigirma foiz va undan ortiq ulushga ega boʻlgan yuridik shaxslar roʻyxati. 51 Yevropa Ittifoqi. 2020-yil. 32 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” TAVSIFNOMA: BNDES PROFILI BNDES federal davlat kompaniyasi boʻlib, Braziliya iqtisodiyotining barcha segmentlarida uzoq muddatli moliyalashtirish va investitsiyalar uchun asosiy vositadir. 1952-yilda tashkil etilgan BNDES Iqtisodiyot vazirligining yurisdiktsiyasi ostida faoliyat olib boradi. Bankning vazifasi Braziliyada barqaror va raqobatbardosh rivojlanishni qoʻllab-quvvatlash, ish oʻrinlari yaratish, daromadlarni oshirish va ijtimoiy inklyuziyani rag ʻbatlantirishdan iborat. Asosiy funktsiyalar: 1. Uzoq muddatli moliyalashtirish: BNDES Braziliya rivojlanishiga hissa qoʻ shadigan loyihalar, jumladan, infratuzilma, sanoat va ijtimoiy loyihalar uchun uzoq muddatli moliyalashtirishni ta’minlaydi. 2. Innovatsiyalarni qo ʻllab-quvvatlash: Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik faoliyatini moliyalashtirish hamda ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish orqali innovatsiyalarni qoʻllab-quvvatlaydi. 3. Atrof-muhit barqarorligi: BNDESning muhim yoʻnalishi mamlakatning iqlim oʻzgarishlariga kurashish maqsadlariga mos keladigan ekologik barqaror loyihalarni ilgari surishdir. Barqarorlik strategiyasi va boshqaruv: BNDESdagi korporativ rejalashtirish Braziliyaning yashil iqtisodiyotga oʻ tishini qoʻllab-quvvatlaydi. Rejalashtirish boshqaruvi BNDESning ijtimoiy va atrof-muhitga oid operatsion tashabbuslari samaradorligini baholash uchun monitoring koʻrsatkichlari kabi operatsiyalarga kiritishga qaratilgan tashabbuslar va loyihalarni oʻz ichiga oladi. 2020–2022-yillarga moʻljallangan Uch yillik reja 2022-yilgacha jamiyat uchun asosiy natijalarni belgilaydi va Braziliya iqtisodiyotining asosiy muammolarini xaritalash asosida tayyorlangan. Har bir natija BRM bilan bogʻliq masalalarni koʻzda tutadi. BNDESda ESGga bag ʻishlangan bir nechta boʻlimlar mavjud, jumladan Ijtimoiy Ekologik Barqarorlik va Hududiy Rivojlanish Qoʻmitasi (CSS) ESGni BNDES siyosati, jarayonlari va munosabatlariga integratsiyalashuvini monitoring qilish uchun maslahat organi boʻlib xizmat qiladi. Bu moliyaviy qoʻllab-quvvatlash operatsiyalari tahliliga iqlim oʻzgarishini integratsiyalashni oʻz ichiga oladi. Iqlim oʻzgarishlariga qarshi kurashish boʻ yicha chora-tadbirlarni qoʻ llab-quvvatlash BNDES issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish, qayta tiklanadigan energiya manbalarini targʻib qilish va barqaror rivojlanishni rag ʻbatlantirishga qaratilgan turli tashabbuslar va moliyalashtirish dasturlari orqali Braziliyada iqlim oʻzgarishlariga qarshi kurashish yoʻlidagi choralarni qoʻllab-quvvatlashda hal qiluvchi rol oʻ ynaydi. Muhim moliyaviy koʻ rsatkichlar (2022-yil) ■ R$ 97,5 mlrd oʻzlashtirilgan mablag ʻlar, bu YaIMning 1 foiziga teng ■ R$ 33,3 milliard oʻz kapitallaridan tushgan daromad. Barqaror rivojlanishning muhim koʻrsatkichlari (2022-yil) ■ qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish quvvatlarining 3,4 GVt ga oʻ sishi kutilmoqda ■ qayta tiklanadigan energiya, shaharlarda harakatlanish, bioyoqilgʻi va jamoat yoritish loyihalari hisobiga 22,9 million tonna CO 2 e emissiyasi ushlab qolinganligi tasdiqlangan yoki kim oshdi savdosiga qoʻyilgan. ■ qoʻllab-quvvatlaydigan loyihalar orqali 12100 gektar bogʻlar va oʻrmonlar saqlab qolinadi ■ Har ish kunida 410 000 foydalanuvchiga yuqori va oʻrta sigʻimli shahar transport tizimlari xizmat koʻrsatadi. Ijtimoiy ta’sirlar ■ 156 000 KO ʻK va jismoniy shaxslar qoʻllab-quvvatlandi ■ 2300 nafar ayol Oilaviy dehqonchilikni mustahkamlash milliy dasturi (Pronaf Mulher) tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Manba: BNDES veb-sayti https://www.bndes.gov.br. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 33 TAVSIFNOMA: MASDAR PROFILI Ma’lumot uchun: Abu Dabi Future Energy Company nomi bilan ham tanilgan Masdar 2006-yilda tashkil etilgan. U toʻliq Abu Dabi hukumatining strategik investitsiya boʻlimi Mubadala Investment Company ʼga tegishli. Masdar qayta tiklanadigan energiya manbalariga oʻtish va barqaror amaliyotlarni global miqyosda rivojlantirishga yoʻnaltirilgan. Bu iqlim oʻzgarishi sabablarini ilgari surish va strategik investitsiyalar, davlat yordami va xalqaro hamkorlik orqali barqaror kelajakka oʻtish uchun davlat resurslaridan foydalanishning namunasidir. Missiyasi: Global energetika landshaftiga sezilarli ta’sir koʻrsatadigan qayta tiklanadigan energiya manbalari va barqaror shaharni rivojlantirish loyihalarini taqdim etish. Global portfeli: 2022-yil holatiga koʻra 30 milliard dollarga baholanmoqda. Asosiy faoliyat yoʻnalishlari: 1. Qayta tiklanadigan energiya ■ Quyosh energiyasi: shu jumladan, Abu-Dabidagi “Shams 1” konsentratsiyalashgan quyosh energiyasi (CSP) stansiyasi, bunday qurilmalarning eng yiriklaridan biri. ■ Shamol energetikasi: Buyuk Britaniya, Serbiya va boshqa mamlakatlarda shamol energetikasi loyihalariga investitsiyalar. ■ Xalqaro loyihalar: Masdar qayta tiklanadigan energiya portfeli global miqyosda kengaytirildi, 30 dan ortiq mamlakatlardagi loyihalar, jumladan, Yevropa, Amerika va Yaqin Sharqdagi yirik investitsiyalarini oʻz ichiga olgan. 2. Barqaror shahar rivojlanishi ■ Masdar City: Abu-Dabidagi ilgʻor shaharsozlik loyihasi dunyodagi eng barqaror shaharlardan biri boʻlishga moʻljallangan. U qayta tiklanadigan energiya, energiya samaradorligi, suvni tejash va chiqindilarni kamaytirish amaliyotlarini birlashtiradi. ■ Aqlli tarmoqlar va barqaror transport: Smart-grid texnologiyalarini joriy etish va Masdar City hududida elektr va avtonom transport vositalarini ilgari surish. 3. Tadqiqot va ishlanmalar ■ Innovatsiyalar markazi: Masdar City ilmiy muassasalar va texnologiya kompaniyalari bilan hamkorlikda qayta tiklanadigan energiya va barqarorlik sohasida tadqiqot va ishlanmalarni ragʻbatlantiradigan innovatsion markazni oʻz hududida joylagan. ■ Hamkorlik tashabbuslari: global tadqiqot institutlari bilan hamkorlik va xalqaro barqarorlik tashabbuslarida ishtirok etish. 4. Davlat resurslaridan foydalanish ■ Mubadala tomonidan strategik investitsiya: Mubadalaning moliyaviy resurslaridan foydalangan holda, Masdar oʻz loyihalari va kengayishini moliyalashtirish uchun katta kapital qoʻyilmalarni oladi. ■ Hukumatni qoʻllab-quvvatlash va siyosatni muvofiqlashtirish: Birlashgan Arab Amirliklari hukumatining 2021-yilga moʻljallangan Vision va BAAning 2050-yilgacha energiya strategiyasiga muvofiq, ular toza energiya hissasini oshirish va uglerod chiqindilarini kamaytirishga qaratilgan. ■ Davlat-xususiy sheriklik: qayta tiklanadigan energiya manbalari boʻyicha yirik loyihalarni ishlab chiqish va moliyalashtirish uchun xalqaro hukumatlar, moliya institutlari va xususiy kompaniyalar bilan hamkorlik. ■ Innovatsiyalarni moliyalashtirish: yashil texnologiya va barqaror amaliyotlar boʻyicha ilmiy-tadqiqot tashabbuslarini moliyaviy qoʻllab-quvvatlash, innovatsiyalar va texnologiyalar transferini ragʻbatlantirish. 2022-yil holatiga barqaror rivojlanishning asosiy yoʻnalishlari: ■ 20 GVt: Masdar qayta tiklanadigan energiya loyihalarining o ʻ sha yili ishlayotgan, qurilayotgan yoki ta’minlangan umumiy ishlab chiqarish quvvati. ■ 30 million tonna: O ʻ sha yili ishlaydigan, qurilayotgan yoki ta’minlangan aktivlar tufayli CO 2 shunchaga kamayadi. Manbalar: Masdar barqaror rivojlanish hisoboti, 2022-yil Masdar yashil moliyani taqsimlash va ta’sir hisoboti, 2023-yil 34 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” BIBLIOGRAFIYA Abdullaev U. 2020. “Oʻzbekistonda davlat korxonalari: Zaxiralar xatlovi va islohotlarning ayrim ustuvor yoʻnalishlari”. OTB (Osiyo Taraqqiyot Banki) Instituti Ishchi Maqolalar. ADBI, Tokio. https://www.adb.org/publications/state-owned-enterprises-uzbekistan-taking-stock-reform-priorities. Dalhuijsen, E., E. Gutierrez, T. Kliatskova, R. Mok va MGJ Regelink. 2023. “Milliy rivojlanish moliya institutlarini yashillashtirish: tendensiyalar, olingan saboqlar va oldinga siljish yoʻllari”. Xalqaro taraqqiyot diqqat markazida. Vashington, DC: Jahon banki. doi: 10.1596/978-1-4648-2031-1. Yevropa Ittifoqi. 2020. 2020-yil 17-iyuldagi Yevropa Parlamenti va Kengashning 2016/1011-sonli Nizomini (EI) toʻldiruvchi, Yevropa Ittifoqining Parijga moslashtirilgan koʻrsatkichlari va boshqa mezonlari uchun minimal standartlarga tegishli 2020/1818-sonli Nizom (EI). https://eur-lex.europa.eu/eli/reg_del/2020/1818/oj. Izvorski,IV, E. Trushin, A. Appiah-Koranteng, A. Varoudakis, R. Islom, M. Safarov, DM Lord, M. Motohashi, A. Ihsan, S. Zorya, IHR Hawkesworth, F. Philipsen, S. Jeyms, E. Anadolu, JEN Teixeira va K. Karakulah. 2019. Oʻzbekiston: davlat xarajatlari sharhi. Vashington, DC: Jahon banki guruhi. https://documents1. worldbank.org/curated/en/471601582557360839/pdf/Uzbekistan-Public-Expenditure-Review.pdf. Melecky, M., P. Di Benedetta, I. Fontan, G. Jambal va Mi. Noel. 2023. “Taʼsirga tayyor: Rivojlanish samaradorligi va bozor yaratish uchun Qozogʻiston milliy moliyaviy xoldingini isloh qilish”. Xalqaro rivojlanish diqqat markazida. Vashington, DC: Jahon banki. doi: 10.1596/978-1-4648-2016-8. BMTTD (Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi) va ODI (Xorijiy taraqqiyot instituti). 2023. Iqlim oʻzgarishlariga qarshi kurashga davlat xarajatlari va institutsional tahlil. BMTTD, Nyu-York. https://www.undp.org/asia-pacific/publications/climate-public-expenditure-and-institutional-review- cpeir-methodological-note. Jahon banki. 2024. Toshkent shahrida havo sifatini baholash va Oʻzbekistonda havo sifati boshqaruvini takomillashtirish boʻyicha “yoʻl xaritasi”. Vashington, DC: Jahon banki. https://openknowledge. worldbank.org/bitstreams/9e16f85e-7f0e-4460-9a19-49e903ddee0a/download. Jahon banki guruhi va Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi. 2023. Oʻzbekiston yashil taksonomiyasi boʻyicha yoʻriqnoma. Vashington DC: Jahon banki guruhi. https://documents1.worldbank. org/curated/en/099021424113038230/pdf/P1771081039a350761b44917c20eef8174d.pdf. Jahon banki guruhi. 2020. Oʻzbekiston: davlat xarajatlari sharhi (2019 yil). Vashington DC: Jahon banki guruhi. https://documents1.worldbank.org/curated/en/471601582557360839/pdf/Uzbekistan-Public- Expenditure-Review.pdf. Jahon banki guruhi. 2023a. O ʻ zbekistonning iqlim rivojlanishi to ʻ g ʻ risidagi hisobot. Vashington DC: Jahon banki guruhi. https://documents1.worldbank.org/curated/en/099111423124532881/pdf/ P1790680f452f10ba0a34c06922a1df0003.pdf. Jahon banki guruhi. 2023b. Oʻzbekiston integratsiyalashgan davlat korxonalarini baholash tizimi. Vashington DC: Jahon banki guruhi. https://documents1.worldbank.org/curated/en/099052224015534521/pdf/ P17569618b77970ad1965a154065434509b.pdf. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 35 1-ILOVA Oʻzbekistonning yashil siyosati va moliyalashtirish vositalari Siyosat yoki Oldinga Izohlar moliyalashtirish chorasi siljish 2023-yildan boshlab hukumat uy xoʻjaliklari va biznes uchun energiya tariflariga subsidiyalarni qisqartirishni boshladi. Bu fiskal maydon yaratish, davlat korxonalari Subsidiyalar uchun xarajatlarni qoplash va energiyadan samarali foydalanishni ragʻbatlantirishga islohotidan tejalgan qaratilgan edi. Keyingi bosqichda koʻrib chiqilayotgan chora-tadbirlar past navli mablagʻlar (subsidiya qilinayotgan) benzinni bosqichma-bosqich bekor qilish va uglerodning aniq narxini oʻz ichiga oladi. (Jahon bankining birinchi va ikkinchi inklyuziv va barqaror bozor iqtisodiyotini rivojlantirish siyosati operatsiyalari, P180470 & P501037) Ifloslanish uchun toʻlov tizimini yangilash. Prezidentning 2023-yil 31-maydagi 81- Uglerod soligʻi, son qarori. Uglerod narxini belgilash muhokama qilinmoqda, biroq rasmiy qaror qabul ekologik yigʻimlar qilinmadi. O ʻzbekiston Markaziy banki iqlim oʻzgarishi va ESG risklarini tartibga solish boʻyicha Iqlim va ESG risklarini saʼ y-harakatlarni oʻz ichiga olgan Barqaror moliya strategiyasiga ega. Bu banklardan boshqarish boʻyicha kredit risklarini boshqarish tizimiga iqlim risklari va barqarorlik masalalarini kiritishni bank qoidalari talab qiladi. Strategiya 2023-yildan beri ishlab chiqilmoqda va 2024- yoki 2025-yillarda tegishli tartib-tamoyillar chiqarilishi bilan yakunlanishi kutilmoqda. Yashil kreditlar/ Korporativ yashil obligatsiyalar uchun texnik standartlar qimmatli qogʻozlarni tartibga sugʻurta/ soluvchi ILMA tomonidan chiqarilgan. ILMA direktorining 2024-yil 14-iyundagi 51-sonli obligatsiyalar/ boshqa buyrugʻi. Hukumat 2023-yildan beri suveren yashil obligatsiyalar tizimiga ega. Yashil qimmatli qogʻozlarni ipoteka standartlashtirish va tartibga solish orqali targʻib qilinadigan navbatdagi soha tartibga solish boʻlishi mumkin. Davlat tomonidan moliyalashtiriladigan qoʻllab-quvvatlash dasturlari, masalan, davlat Yashil tashabbus kafolatlari va DMIlari tomonidan boshqariladigan foizli subsidiyalar mavjud, biroq ular dasturlari hali yashil investitsiyalarni aniq maqsad qilib qoʻymaydi. Yashil kreditlar aktivlar guruhi sifatida hali tan olinmagan va maxsus davlat kafolatlarini ololmaydi. Hukumat energiya tariflarini qabul qildi va Parij bitimining 4- va 6-moddalariga muvofiq kreditlar berishni sinovdan oʻtkazmoqda. Bunga xalqaro tranzaksiyalar uchun kreditni Uglerod krediti savdosi roʻyxatga olish va oʻtkazish tizimini yaratish kiradi. Jahon banki tomonidan qoʻllab- tizimlari (Parij bozori) quvvatlanadi. (P180432 energiyaga oʻtish loyihasi uchun innovatsion uglerod resurslari ilovasi) O ʻzbekistonning xalqaro koʻngilli bozorlar bilan uglerod krediti operatsiyalari toʻgʻrisidagi ma’lumotlar yetarli emas. Koʻngilli kreditlarga boʻlgan talab noaniq va iqlimni Koʻngilli kreditlarni moliyalashtirish manbai sifatida koʻngilli bozorlarda hukumatning aniq pozitsiyasi yaqin sotish qoidalari orada shakllangan boʻlmasligi mumkin. Xalqaro muvofiqlik bozori qoidalari kelishib olinmaguncha, koʻngilli kreditlarning har qanday sotilishi uchun mamlakat NDC ʼga tegishli tuzatishlar kiritish zarurati tugʻilishi xavfi mavjud. 2022-yilda hukumat yashil iqtisodiyot strategiyasi va chora-tadbirlarini e’lon qildi, unda yashil va iqlim oʻzgarishi sektori maqsadlari va siyosat ustuvorliklari koʻzda tutilgan. Prezidentning 2022-yil 2-dekabrdagi 436-son qarori. Strategiya va ustuvor Iqlim/yashil yoʻnalishlar belgilab berilgan boʻlsa-da, tarmoq vazirliklari tomonidan rejalashtirish strategiyalarni va byudjetlashtirishga oʻtish uchun vaqt kerak boʻldi. Bu sektor maqsadlarining belgilash byudjet taqsimotiga ta’sirini cheklaydi. Bu O ʻzbekiston iqlim oʻzgarishini institutsional baholashda (Izvorski va boshq. 2019) va boʻlajak Iqlim boʻyicha davlat xarajatlari va moliyaviy javobgarlik (C-PEFA) baholashida qayd etilgan. Milliy yashil iqtisodiyot taksonomiyasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 25-oktabrdagi 561-son qarori bilan qabul qilingan. 2024-yilda korporativ yashil obligatsiyalar standarti chiqarildi. Samarali xalqaro hisobotlarni taqdim etish uchun issiqxona gazlarini Yashil taksonomiya va inventarizatsiya qilish va hisobot berish tizimi mustahkamlandi. Ushbu tizim, shuningdek, standartlar milliy sektorga asoslangan IGni kamaytirish siyosatini shakllantirish va baholash haqida ma’lumot beradi. Agence Française de Développement (FTA), Jahon banki va boshqa rivojlanish hamkorlari tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi. 36 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” Siyosat yoki Oldinga Izohlar moliyalashtirish chorasi siljish IMV oʻzining fiskal monitoringini yaxshilash boʻyicha ish boshladi. Fiskal risk toʻgʻrisidagi yangilangan bayonot endi iqlim oʻzgarishining risk omillari sifatida qurgʻoqchilik, issiq havo toʻlqinlari, suv toshqini va toshqinlarning moliyaviy oqibatlarini va siyosat choralarining (NDC) moliyaviy ta’sirini tavsiflovchi iqlimga oid fiskal riskga bagʻishlangan bobni oʻz ichiga olgan. Risklar bobining kiritilishi ijobiy oʻzgarish, lekin faol risklarni Uzoq muddatli iqtisodiy boshqarish va uzoq muddatli rejalashtirishga ta’sir qilish uchun qoʻ shimcha qadamlar rejalar talab etiladi. 2050- yoki 2060-yillarda sof nol-uglerodga erishish boʻyicha uzoq muddatli strategiya 2024-yilda ishlab chiqildi va yil oxirigacha hukumat tomonidan rasman qabul qilinishi kutilmoqda. Bu kelajakdagi Milliy rivojlanish strategiyalari, NDC ʼlar va oʻrta va uzoq muddatli istiqbolda sektorlar ish rejalari uchun qoʻllanma boʻlib xizmat qilishi kutilmoqda. (Jahon bankining P177108 va P180449 maslahat loyihalari) C-PEFA byudjet jarayonining iqlim oʻzgarishi bilan nisbatan past darajada mos kelishini aniqladi, masalan, byudjet bayonotida iqlim oʻzgarishiga havola yoʻq. 2023-yildan boshlab, IMV baʼzi sektor vazirliklari uchun iqlim xarajatlarini yorliqlashni sinovdan oʻtkazdi va shu bilan birga dasturga asoslangan byudjetlashni kengroq joriy etishda davom etdi. (Vazirlar Mahkamasining “O ʻzbekiston Respublikasida Dasturiy byudjetlashtirish tizimini amalga Iqlim va yashil byudjet oshirishda rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish, amalga oshirish va samaradorligini tizimi hamda byudjet baholash tartibi toʻgʻrisida”gi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori loyihasi.) Iqlim konverti boʻyicha xarajatlar tahlili byudjetning 10–11 foizi (YaIMning 2–3 foizi) iqlimga ijobiy taʼsir koʻrsatadigan tadbirlarga, asosan, qishloq xoʻjaligi, transport va suv xoʻjaligida moslashishga yoʻnaltirilganligini aniqladi. Toʻgʻridan-toʻgʻri iqlimga salbiy ta’sir koʻrsatadigan xarajatlar aniqlanmadi. Vaholanki, 2019-yilgi davlat xarajatlari sharhida (Izvorski va boshq. 2019) qazib olinadigan yoqilgʻiga asoslangan davlat korxonalari uchun byudjetdan tashqari bilvosita subsidiyalar katta moliyaviy xarajatlarni tashkil etishi aniqlangan edi. 2024-yilda iqlim oʻzgarishiga oid ustuvor vazifalarni qoʻllab-quvvatlash maqsadida “Davlat Davlat xaridlari siyosati xaridlari toʻgʻrisida”gi qonunga oʻzgartirishlar kiritildi. Ushbu oʻzgarishlarni amalga oshirish uchun keyingi bosqichda xaridlar boʻyicha koʻrsatmalar va standartlar kerak boʻladi. DMIlarini “yashillashtirish” boshlandi. Prezidentning 2023-yil martida qabul qilingan va 2023-yil 18-avgustda oʻzgartirish kiritilgan PQ-83-sonli qarori bilan hukumat yirik DKlari faoliyati samaradorligini oshirish, ESG tamoyillarini qabul qilish va obligatsiyalar bozorida DMI, DKlar uchun yashil yashil moliyalashtirish imkoniyatlaridan foydalanish maqsadida isloh qilish majburiyatini direktiva/mandat oldi. 2024-yilda Jahon bankining P501037 moliyalashtirish loyihasi doirasida Davlat tadbirkorlik jamgʻarmasi boshqaruvi yashil investitsiyalarni moliyaviy qoʻllab-quvvatlash ulushini oshirish majburiyatini oldi, bu ulush 2026-yilga kelib 35 foizga yetishi kutilmoqda. Hukumat kam ta’minlangan jamoalarni qoʻllab-quvvatlash va korxonalarni rivojlantirishga qaratilgan moliyaviy dasturlarga ega. Ushbu dasturlarni boshqarishda DMIlardan foydalaniladi va bu borada yashil maqsadlarga moslashish belgilari tobora koʻproq koʻzga tashlanmoqda, masalan, tarmoqdan tashqarida qayta tiklanadigan energiya va chekka hududlardagi past daromadli jamoalarda iqlimga chidamlilik investitsiyalarini Milliy iqlim fondi moliyalashtirish. Hukumat innovatsion grantlar sxemalari doirasida yashil texnologiya ustuvorligini e’lon qildi (Prezidentning 2022-yil 19-dekabrdagi PP-444-sonli qarori). Bu qadamlar 2024-yil yoki 2025-yil boshiga moʻljallangan, yashil ragʻbatlarni markazlashtirilgan tarzda muvofiqlashtirish va tarqatish, DMI va boshqa manbalardan (masalan, GCFʼdan) olingan mablagʻlarni yangi yashil fondni kapitallashtirish imkoniyati bilan muvofiqlashtirish boʻyicha rejalashtirilgan kattaroq ishlarning boshlanishi. Kapital bozorlari: suveren IMV suveren yashil obligatsiyalar tizimini ishga tushirdi va 2023-yildan beri ushbu yashil obligatsiyalar doirada 2 ta suveren yashil obligatsiyalarni chiqardi. Koʻp tomonlama O ʻzbekiston koʻp tomonlama rivojlanish banklari va boshqa XMTlardan foydalanish taraqqiyot banki va ikki imkoniyatiga ega. tomonlama kreditlar Global jamgʻarmalardan O ʻzbekiston allaqachon Global Environment Facility va GCF kabi xalqaro imtiyozli foydalanish imkoniyati jamgʻarmalardan foydalanib kelmoqda. Mamlakat xalqaro iqlim fondlariga kirish (masalan, GCF, Global tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish uchun GCFda milliy akkreditatsiyadan oʻtish Environment Facility va boshqalar) niyatida. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 37 2-ILOVA Oʻzbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi (UzMRC) veb-sayt: UzMRC.uz Moliyaviy ta’sir: UzMRC uy-joy bozorida sezilarli moliyaviy ta’sirga ega va bu uni barqaror rivojlanish tashabbuslari borasida hal qiluvchi o ʻ yinchiga aylantiradi. Mijozlarni jalb qilish: Kompaniya qayta moliyalashtirish imkoniyatlarini qidirayotgan banklar, ko ʻ chmas mulk quruvchilari va uy egalari bilan toʻ g ʻridan-toʻ g ʻri aloqada boʻlib, bu kompaniyaga ularni yashil amaliyotga oʻrgatish va rag ʻbatlantirish imkoniyatini taqdim etadi. Risklarni boshqarish: Ipotekani qayta moliyalashtirish jarayonlariga yashil taksonomiya tamoyillarini integratsiyalash iqlim oʻzgarishining ko ʻ chmas mulkka ta’siri bilan bog ʻliq risklarni kamaytirishi mumkin. Jamgʻarmaning maqsadi ■ Aholining arzon uy-joyga boʻlgan ehtiyojini qondirish uchun tijorat banklarini bozor tamoyillari asosida moliyaviy resurslar bilan ta’minlash ■ Ichki va xalqaro kapital bozorlariga moliyaviy resurslarni, shu jumladan XMTlar va Rivojlanishga rasmiy yordam (ODA) mablagʻlarini jalb qilish, keyinchalik ularni ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish uchun ishlatish. ■ Qimmatli qogʻozlar, shu jumladan, ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qogʻozlarni chiqarish va ularni investorlar oʻrtasida joylashtirish ■ Ipoteka kreditlash tizimini takomillashtirishga koʻmaklashish, ipoteka bozorini rivojlantirishning zamonaviy uslub va vositalarini joriy etish, ipotekani kreditlash va ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qogʻozlar bozorida likvidlikni oshirish va risklarni kamaytirish; ■ Ipotekani kreditlash va qayta moliyalashtirish sohasida, shu jumladan, xorijiy ekspertlarni jalb qilish orqali uslubiy va normativ- huquqiy bazani ishlab chiqishda ishtirok etish. Yuridik shakli: Aksiyadorlik jamiyati Faoliyat muddati (agar mavjud boʻlsa, ta’sir muddati cheklanganligi qoidalari): Huquqiy baza: Kompaniya Davlat xizmatlari markazi tomonidan 2019-yil 4-noyabrda roʻyxatdan Prezidentning 2019-yil 13-maydagi oʻtkazilgan. 4 yildan ortiq faoliyat yuritib kelmoqda. 52 PF-5715-sonli farmoni Kompaniya quyidagi hollarda tugatiladi:53 Vazirlar Mahkamasining 2019-yil ■ Aksiyadorlar umumiy yig ʻilishining qarori bilan 14-oktabrdagi VMQ-868-sonli qarori. ■ Sud tomonidan bankrot deb topilib, Markaziy bank tomonidan Ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish tashkilotlari roʻyxatidan chiqarilganda O ʻz-oʻzini ta’minlash/toʻldirish manbalari Moliyaviy vositalar UzMRC oʻzini-oʻzi ta’minlaydi. Kompaniya XMTlar tomonidan doimiy Kreditlar, kreditlarni qayta moliyalashtirish, ipoteka bilan ravishda qoʻllab-quvvatlanadi. OTB kreditlari ushbu yordamning ta’minlangan qimmatli qogʻozlar asosiy qismini tashkil qiladi. Ustav kapitali: Dastlabki ustav kapitali 25 milliard so ʻmni tashkil etdi 54 va 2020-yil 10-iyunda IMV nomiga joylashtirilgan. Ustav kapitalini 2024- yil 1-iyunga qadar 941 milliard soʻmga oshirish belgilangan. 55 Qiymati Qiymati Ulushi (%) Ulushi (%) (milliard soʻm) (milliard soʻm) Davaktiv 333,2 35,4 “Turonbank” ATB 36,6 3,9 “Ipoteka bank” ATB 31,6 3,4 “Orient Finance” ATB 26,0 2,8 BRB (Qishloq qurilish bank) ATB 62,1 6,6 “Hamkorbank” ATB 24,5 2,6 “Aloqabank” ATB Milliy bank AJ 102,3 10,9 36 3,8 (yangi aksiyador) “O ʻzsanoatqurilishbank” ATB 30,6 3,3 “Mikrokreditbank” ATB 36 3,8 “Xalq bank” AJ 85,4 9,1 (yangi aksiyador) Agrobank ATB 73,0 7,8 “Kapitalbank” ATB 1,3 0,1 “Asakabank” AK 61,0 6,5 Invest finans banki ATB 1.3 0.1 52 Korxonalar, tashkilotlar va tovar belgilari boʻyicha ma’lumotlar bazalaridan olingan. 53 Korporativ Ustavning 12.3-moddasi. 54 Prezidentning 2019-yil 13-maydagi 5715-sonli qarori. 55 Prezidentning 2023-yil 15-dekabrdagi 394-sonli qarori. 38 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” Portfel ma’lumotlari: ■ Qoʻllab-quvvatlanadigan sektor: Ipoteka kreditini qayta moliyalashtirish ■ UzMRCda hududiy afzallik yoʻq Kredit portfeli (2023-yil 3-chorak) 56 SQB OAJ 24,76% “Ipoteka-bank” ATB 15,70% BRB (Qishloq qurilish bank) ATB 8,2% Milliy bank AJ 3,28% “Xalq bank” AJ 1,08% Agrobank ATB 5,43% “Asakabank” AJ 11,12% “Turonbank” ATB 7,91% “Hamkorbank” ATB 22,53% UzMRC tomonidan qayta moliyalashtirilgan ipoteka kreditlari57 (trillion soʻm) Koʻrsatkich 2020-yil 2021-yil 2022-yil 2023-yilning 9 oyi Jami ipotekalar 9,1 9,8 14,4 12,2 UzMRC tomonidan moliyalashtiriladigan ipotekalar 0,06 2,0 0,2 1,3 Faoliyat koʻrsatkichlari 2024-yil 31-yanvar holatiga oylik hisobotdan parchalar No. Koʻrsatkich Standart qiymat (%) Haqiqiy qiymat (%) Natija 1. Kapitalning yetarlilik koʻrsatkichlari 1.1 Kapitalning yetarlilik koeffitsienti 10 < 43,05 Ijobiy 1.2 Leveraj 3< 4,59 Ijobiy 2. Likvidlik koeffitsienti 2.1 Likvidlikni qoplash koeffitsienti 100 < 1523,75 Ijobiy 2.2 Sof barqaror moliyalashtirish stavkasi 100 < 105,47 Ijobiy 3. Qarz oluvchi uchun risk darajasi Qarz oluvchi yoki tegishli qarz oluvchilar guruhi uchun 3.1 30 > 19,07 Ijobiy maksimal risk darajasi Mulkdorlik kengashi a’zolarini tayinlash/saylash Jamiyat Kuzatuv kengashi a’zolari aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi tomonidan uch yil muddatga saylanadi. Kuzatuv kengashi a’zolari kumulyativ ovoz berish yoʻli bilan saylanadi. Jamiyat Kuzatuv kengashi a’zolari 7 kishidan, shu jumladan, raisdan iborat. Mustaqil a’zolar soni 3 kishi. Kuzatuv kengashi raisi kengash a’zolari tomonidan kengash a’zolari orasidan koʻpchilik ovoz bilan saylanadi.58 Boshqaruv jamoasi a’zolarini tayinlash/saylash Bosh direktor aksiyadorlar umumiy yigʻilishi va Kuzatuv kengashi qarorlarining bajarilishini tashkil qiladi va ular oldida javobgardir. Bosh direktor Kuzatuv kengashi tomonidan uch yil muddatga tayinlanadi. Bosh direktor bilan mehnat shartnomasi kompaniya nomidan Kuzatuv kengashi raisi tomonidan imzolanadi. Har yili shartnomani uzaytirish yoki uni bekor qilish imkoniyati toʻgʻrisida qaror qabul qilinadi. Kompaniyaning bosh direktorini tayinlash toʻgʻrisidagi qaror tanlov asosida qabul qilinadi, unda xorijiy nomzodlar ham ishtirok etishi mumkin. 59 56 https://uzmrc.uz/en/refinance-programm/analytical-data/. 57 https://uzmrc.uz/en/refinance-programm/analytical-data/. 58 Korporativ Ustavning 9-moddasi. 59 Korporativ Ustavning 10-moddasi. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 39 Oʻzbekiston toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar jamgʻarmasi (UzDIF) veb-sayt: udif.uz Strategik investitsiyalar: UzDIF vakolatiga iqtisodiyotning asosiy tarmoqlariga strategik investitsiyalar kiritish kiradi. Investitsiya qarorlariga NGETʼni integratsiya qilgani holda, jamgʻarma yangi yashil sanoat sohalari sari diversifikatsiya qilish va yashil innovatsiyalarni rivojlantirishda muhim rol oʻynashi mumkin. Xususiy sektorga ta’siri: Yirik loyihalarga sarmoya kiritar ekan, jamgʻarmaning NGETni qabul qilishi xususiy sektor kompaniyalarining oʻz faoliyatini barqaror amaliyotga moslashtirishiga taʼsir koʻrsatishi va butun iqtisodiyotda toʻlqinli effekt yaratishi mumkin. Namoyish effekti: UzDIFʼning toʻgʻridan-toʻgʻri investor sifatidagi tajribasi hukumatning yashil rivojlanish va boshqa investorlarni jalb etishga intilishining kuchli isboti boʻlishi mumkin. FDI ta’siri: Jamgʻarma investitsiya qarorlarini qabul qilishda ESG omillarini birinchi oʻringa qoʻyadigan xorijiy investorlarni jalb qilish orqali xalqaro miqyosda oʻz mavqeyini oshirishi mumkin. Bu yashil texnologiyani import qilish va uzatishni ham osonlashtiradi. Yuridik shakl: Jamgʻarma: Mas’uliyati cheklangan jamiyat Boshqaruvchi kompaniya: 2019 yildan aksiyadorlik jamiyati, 2022 yil dekabrdan MChJ Huquqiy baza: ■ Prezidentning 2019-yil 17-yanvardagi ■ Vazirlar Mahkamasining 2019-yil ■ Prezidentning 2022-yil PF-5635-sonli farmoni 18-maydagi 420-sonli qarori 7-sentabrdagi PF-215-sonli farmoni Jamgʻarmaning maqsadi ■ Ishlab chiqarish salohiyatini kengaytirish va mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish uchun toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar va innovatsion texnologiyalarni jalb qilish ■ Xususiy mahalliy va xorijiy investorlar bilan uzoq muddatli hamkorlik aloqalarini oʻrnatish orqali investitsiya faoliyatini ragʻbatlantirish va rivojlantirish ■ Investitsion takliflarni baholash va investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish ■ Mamlakatning investitsiya muhiti, xorijda investitsion salohiyati va imkoniyatlarini takomillashtirishga koʻmaklashish ■ Birlashgan Arab Amirliklarining investitsiya va moliya institutlari hamda kompaniyalari bilan investitsiyaviy hamkorlikni rivojlantirish, ular bilan investitsiyaviy hamkorlikni muvofiqlashtirish, qoʻ shma investitsiya loyihalarini amalga oshirishda hamrohlik qilish va koʻmaklashish. ■ O ʻzbekiston iqtisodiyotiga toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarning kirib kelishini taʼminlash maqsadida xalqaro investorlar bilan hamkorlikni rivojlantirishga eʼ tibor qaratgan holda istiqbolli investitsiya loyihalarida ham investor sifatida ishtirok etish Jamgʻarma loyiha qiymatining 49 foizigacha va har bir loyiha uchun 20 million AQSh dollarigacha sarmoya kiritadi. Bu chegara O ʻzbekiston Prezidentining roziligi bilan oshirilishi mumkin Faoliyat muddati (agar mavjud boʻlsa, ta’sir muddati cheklanganligi qoidalari): Jamgʻarma (2019-yildan boshlab) 15 yil davomida faoliyat yuritishi, ayni paytda, boshqaruv kompaniyasining faoliyati natijalaridan kelib chiqib, jamgʻarma ta’sischisining qarori bilan faoliyat muddatini uzaytirish imkoniyati koʻzda tutilgan. Boshlangʻich kapitali: Ma’qullangan loyihalarni moliyalashtirish: Bugungi kunga qadar moliyalashtirilgan 100 million AQSh dollari loyihalar boʻyicha ma’lumotlar e’lon qilinmagan. Toʻldirish manbalari: O ʻz-oʻzini ta’minlash. UzDIF UFRD tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi va XMT mablagʻlari uchun ochiq. Faoliyat koʻrsatgan davri: 2019-yildan hozirgi kungacha Moliyaviy vositalar: ssudalar, kapital, qimmatli qogʻozlarning boshqa turlari Portfel haqida ma’lumot: Jamgʻarma portfeli toʻgʻrisida omma uchun ochiq ma’lumot mavjud emas Faoliyat koʻrsatkichlari: Omma uchun ochiq ma’lumot yoʻq Boshqaruv jamoasi a’zolarini tayinlash/saylash Mulkdorlik kengashi a’zolarini tayinlash/saylash Jamgʻarma ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida boshqaruvchi kompaniya tomonidan boshqariladi. Boshqaruv kompaniyasining yagona aksiyadori O ʻzbekiston Respublikasi Tiklanish va Taraqqiyot Jamgʻarmasi hisoblanadi. Boshqaruv kompaniyasi jamgʻarmaning ishonchli vakili sifatida faoliyat olib boradi. UzDIF va boshqaruvchi kompaniya faoliyatini muvofiqlashtirish O ʻzbekiston Respublikasi Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi Boshqaruv kompaniyasining bosh direktori boshqaruv tomonidan amalga oshiriladi. kompaniyasining kuzatuv kengashi tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi. Investitsiyalar, sanoat va savdo vaziri boshqaruv kompaniyasi Kuzatuv kengashining raisi hisoblanadi. 40 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” “Tadbirkorlikni rivojlantirish kompaniyasi” (sobiq Tadbirkorlik faoliyatini qoʻllab-quvvatlash davlat jamgʻarmasi) veb-sayti: statefund.uz Muvofiqlik va potensial ta’siri Tadbirkorlikka e’ tibor: Tadbirkorlik faoliyatini qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan mandati bilan TRK yashil amaliyotlarni samarali targ ʻib qilish uchun noyob kuchga ega. IMVga mansubligi: IMV O ʻzbekistondagi yashil rivojlanishning asosiy ishtirokchilaridan biri hamda jamg ʻarma asoschisi hisoblanadi. IMV NGETni samarali amalga oshirish uchun kompaniyaga zarur yordam va resurslarni taqdim etishi mumkin. Siyosat uygʻunligi: TRK missiyasi iqtisodiy oʻ sish va barqarorlikni rag ʻbatlantirishga qaratilgan kengroq hukumat siyosatiga muvofiq ish yuritadi va uni yashil tashabbuslarni qo ʻllab-quvvatlash uchun juda mos keladi. Tarmoq va targʻibot: Tadbirkorlar, biznes uyushmalari va sanoatdagi manfaatdor tomonlarining keng tarmogʻiga ega boʻlib, bu yashil xabardorlikni oshirish va NGETni qabul qilish uchun ajoyib platformani ta’minlay oladi. Salohiyatni oshirish: Jamg ʻarmaning salohiyatni oshirish loyihalaridan tadbirkorlarga barqaror biznes amaliyotlarining afzalliklari haqida ma’lumot berish maqsadida foydalanilishi mumkin. Majburiyatning namoyon boʻlishi: TRK boshqa qoʻllab-quvvatlovchi tashkilotlar va korxonalar uchun ijobiy o ʻrnak koʻrsatib, ekologik mas’uliyatli tadbirkorlikni rag ʻbatlantirishga sodiqligini namoyish qilishi mumkin. U 2024-yilda yashil strategiyani qabul qildi va unga koʻra, 2026-yilga borib yashil moliyalashtirishning ulushini 35 foizga yetkazish niyatida. Maqsadlari: Jamgʻarma qayta tashkil etildi. Yangi AJ 2024-yil 1-martdan boshlab faoliyat koʻrsatmoqda. Uning maqsadlari quyidagilardan iborat: ■ KOʻK subyektlarining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, KO ʻK subyektlarini har tomonlama qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan qoʻshimcha qoʻllab-quvvatlash vositalarini joriy etish, tadbirkorlarni qoʻllab-quvvatlash choralarini qoʻllash salohiyatini oshirish. ■ Ichki va xalqaro kapital bozorlarida moliyaviy resurslar, shu jumladan, XMT va ODA mablagʻlarini jalb qilish ■ KO ʻKni rivojlantirish orqali ish oʻrinlarini yaratish imkonini beruvchi davlat, tarmoq va hududiy dasturlar, loyihalar va tadbirlarni amalga oshirishda ishtirok etish. ■ KO ʻKning innovatsion faoliyatini qoʻllab-quvvatlash, yangi turdagi mahsulotlarni yaratish va ishlab chiqarishni ragʻbatlantirish, ishlab chiqarish faoliyatiga samarali yangi texnologiyalarni joriy etish. ■ Yakka tartibdagi tadbirkorlarning loyihalarini faoliyat (ishlar, xizmatlar) turlaridan kelib chiqib moliyaviy qoʻllab-quvvatlash. ■ Xizmat koʻrsatish va ishlab chiqarish sohalarida yashil va energiya tejovchi texnologiyalar hamda qayta tiklanadigan energiya manbalarini joriy etishni keng qoʻllab-quvvatlash. TRK yangi yashil maqsadlarni o ʻz ichiga olgan yangi strategiyaga ega bo ʻlib, usgbu strategiya, jumladan, KO ʻK subyektlari tomonidan yashil iqtisodiyot loyihalarini qo ʻllab-quvvatlash uchun XFTlardan 100 million AQSh dollari miqdorida mablag ʻ ajratish, NGETga mos keladigan maxsus mexanizmlar va moliyaviy mahsulotlarni joriy etishni o ʻz ichiga oladi. Kompaniya 2024-yilda tashkiliy qoʻllab-quvvatlash strategiyasini amalga oshirishni rejalashtirmoqda, asosiy e’ tiborni o ʻ qitish, yashil loyihalarni belgilash va yashil investitsiyalarni oshirish uchun tartiblarni rasmiylashtirishga qaratadi. Shaffoflikni ta’minlash uchun u oʻzining yashil tashabbuslari va ularning natijalari va ta’siri haqida jamoatchilikni muntazam ravishda xabardor qilib boradi. Yuridik shakli: Hozirda aksiyadorlik jamiyati. Huquqiy asos: Prezidentning 2023-yil 10-noyabrdagi PF-193-sonli farmoni Sobiq jamg ʻarmaning huquqiy asoslari: Prezidentning 2017-yil 17-avgustdagi PQ-3225-sonli qarori. Sobiq jamg ʻarmani shakllantirishdagi boshlang ʻich kapital: ■ 50 million AQSh dollari – UFRD ■ 100 mlrd soʻm – O ʻzbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga koʻmaklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qoʻmitasi, Savdo-sanoat palatasi, O ʻzbekiston banklari uyushmasi, 19 ta tijorat banklari. Kompaniya tashkil etilganda: 300 mlrd soʻm (IMV – 100%). Tasdiqlangan loyihalarni moliyalashtirish 2022-yilning 3-choragidagi Axborot: 2022-yilning 9 oyi davomida sobiq jamgʻarma tomonidan 4010 ta tadbirkorning 4342 ta loyihasiga ajratilgan 7319 mlrd soʻm kredit boʻyicha 1496 mlrd soʻm moliyaviy koʻmak koʻrsatildi. Jumladan, 2920 ta tadbirkorning 3171 ta loyihasiga jami 4740 mlrd soʻmlik kreditlar boʻyicha foizlarni qoplash boʻyicha 490 milliard soʻm ajratildi, 1090 ta tadbirkorning 1171 ta loyihasiga ajratilgan jami 2579 mlrd soʻmlik kreditlari boʻyicha 1005 mlrd soʻm kredit kafolatlari berildi, 2017–2022-yil 3-choragi davomida moliyalashtirish majburiyatlari 16 215 milliard soʻmni tashkil etdi (foizlarni subsidiyalash 6 072 mlrd soʻm, kredit kafolati 10 144 mlrd soʻm). Qishloq xoʻjaligi Sanoat Xizmatlar Boshqa sektorlar Foiz subsidiyasi 165 69 195 62 Kafolat 395 385 176 51 Jami 560 454 371 113 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 41 2018–2023-yillarga moʻljallangan moliyalashtirish No. Moliyaviy oluvchi Miqdori (mlrd soʻm) Moliyalashtirish turi Tasdiqlangan sana 1 10,300 Kredit kafolatlari 01.01.2018-31.12.2023 Kichik korxonalar 2 6,651 Foizlar boʻyicha subsidiyalarni qaytarish 01.01.2018-31.12.2023 Daromadlarni shakllantirish/toʻldirish manbalari: Mablagʻlar kafillik boʻyicha Faoliyat koʻrsatgan davri bir martalik komissiyalar, tijorat banklarida omonatlarni joylashtirishdan olingan Sobiq jamgʻarma: 2017–2023 foiz daromadlari, aktivlar va chet el valyutasini qayta baholashdan hamda Yangi AJ: 2024-yil martidan hozirgacha kompensatsiya xarajatlari uchun byudjet mablagʻlaridan kelib chiqadi. Portfel ma’lumotlari: Butun mamlakat boʻylab barcha sohalardagi KO ʻK subyektlari Moliyaviy vositalar: kredit, ssuda kafolati, va yakka tartibdagi tadbirkorlar bilan ishlaydi. kompensatsiya asosida foizlarni subsidiyalash Faoliyat koʻrsatkichlari: Toʻlov qobiliyati koeffitsienti: 1,01 Leveraj: 18,1% (698,1 mlrd soʻm) Qoplash koeffitsienti (Ijtimoiy ta’sir): O ʻzbekistonda roʻyxatga olingan kichik biznes subyektlari umumiy sonining 8%. Mulkchilik kengashi a’zolarini tayinlash/saylash: Jamiyat Kuzatuv kengashi a’zolari aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi tomonidan uch yil muddatga saylanadi. Kuzatuv kengashi raisi kengash a’zolari tomonidan kengash a’zolari orasidan koʻpchilik ovoz bilan saylanadi. Boshqaruv jamoasi a’zolarini tayinlash/saylash: Kompaniya direktori chet ellik menejerlar uchun ochiq boʻlgan tanlov asosida Kuzatuv kengashi tomonidan tayinlanadi.60 60 Korporativ Ustavning 8-moddasi. 42 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” Qishloq xoʻjaligini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash jamgʻarmasi (FSSA) Iqtisodiyot va moliya vazirligi huzuridagi moliyalashtirish dasturi veb-sayti: agrofin.uz Sektorga talluqliligi: Qishloq xo ʻjaligini qo ʻllab-quvvatlashga yo ʻnaltirilgan jamg ʻ arma sifatida FSSA butun qishloq xo ʻjaligi qiymat zanjiridagi iqtisodiy faoliyat bilan bevosita bog ʻliq. FSSA faoliyatiga NGETni joriy etish qishloq xo ʻjaligi sektorining yashil maqsadlarga qo ʻ shayotgan hissasi va uning yashil amaliyotini kuchaytirish potensialini ochib beradi. YaIMning qariyb 25 foizini etgani va ishchi kuchining taxminan shuncha qismini ish bilan taʼminlagani holda qishloq xo ʻjaligi iqtisodiyotga sezilarli hissa qo ʻ shmoqda. Manfaatdor tomonlarning ishtiroki: FSSA qishloq xo ʻjaligi sohasidagi turli manfaatdor tomonlar, jumladan, fermerlar, qishloq xo ʻjaligi korxonalari va uyushmalar bilan o ʻzaro hamkorlik qiladi. Bu manfaatdor tomonlarni barqaror amaliyotlar va ularning afzalliklariga jalb qilish imkoniyatini beradi. Atrof-muhitga ta’siri: Qishloq xo ʻjaligi ishlab chiqarish sohasi sifatida sog ʻlom ekotizimga bog ʻliq, biroq yerdan foydalanish, suv resurslari va issiqxona gazlari emissiyasini yomon boshqarish mavjud bo ʻlsa, atrof-muhitga sezilarli ta’sir ko ʻrsatishi mumkin. FSSA o ʻz portfelini taqqoslash, yashil moliyalashtirish ulushini oshirish va qishloq xo ʻjaligiga asoslangan boshqa kreditorlar yoki korxonalar uchun standart o ʻrnatish uchun NGETni qo ʻllash orqali ushbu ta’sirlarni yumshatishga hissa qo ʻ shishi mumkin. Yuridik shakl: Jamgʻarma IMV qoshida faoliyat yuritadi. Mustaqil yuridik shaxs hisoblanmaydi. Huquqiy baza: ■ Prezidentning 2017-yil 27-iyundagi PF-5095-sonli farmoni ■ Prezidentning 2021-yil 26-fevraldagi PF-6179-sonli farmoni ■ Prezidentning 2023-yil 19-iyundagi PF-98-sonli farmoni Dasturning maqsadi O ʻz-oʻzini ta’minlash/toʻldirish manbalari: Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini barqaror rivojlantirish, muntazam ravishda toʻldiriladi. qishloq xoʻjaligi ekinlari hosildorligini oshirish, davlat xaridi Quyidagilar jamgʻarmaning asosiy moliyaviy manbalari uchun qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtirishning hisoblanadi: samarali tizimini shakllantirish, qishloq xoʻjaligi korxonalarini ■ Kreditlarni toʻlashdan tushgan mablagʻlar va hisoblangan zamonaviy yuqori unumli texnikalar bilan ta’minlashni tubdan foizlar yaxshilash. ■ Bugʻdoyni sotib olish va sotish narxlari oʻrtasidagi ijobiy Jamg ʻ armaning asosiy vazifalari: farq ■ Paxta xomashyosini xarid qilish boʻyicha yakuniy hisob- ■ Xorijiy kreditlar kursining oʻzgarishi natijasida yuzaga kitob qilish uchun milliy valyutada ajratilgan tijorat kelgan zararlarni qoplash uchun respublika byudjetidan kreditlari boʻyicha foiz stavkalarining bir qismini qoplash ajratiladigan mablagʻlar ■ Meva, uzum, sabzavot, kartoshka, don-dukkakli ekinlar, ■ Jalb qilingan kreditlar, shu jumladan, xorijiy kreditlar gullar, koʻkatlar, dorivor oʻ simliklar, makkajoʻxori donlari, va investitsiyalar, XMTlarning grantlari va donor dukkaklilar va moyli ekinlarni yetishtirish xarajatlarini tashkilotlarning mablagʻlari moliyalashtirish ■ O ʻz mablagʻlarini tijorat banklariga joylashtirishdan olingan ■ Qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini xarid qilish uchun kreditlar daromadlar ajratish uchun tijorat banklarida mablag ʻlarni joylashtirish ■ Qishloq xoʻjaligi texnikasini lizing yoki kredit asosida sotib ■ Ichki bozorda don va non mahsulotlari narxlarining olishda foizlarni toʻlash uchun respublika byudjetidan barqarorligini ta’minlash, zarur miqdorda bug ʻdoyni bozor ajratiladigan mablagʻlar, shuningdek, qishloq xoʻjaligi narxlarida xarid qilish va tovar birjasiga joylashtirish texnikasini sotib olish uchun subsidiyalar va xorijga xizmat ■ fermer xoʻjaliklari va boshqa qishloq xo ʻjaligi koʻrsatish uchun kombaynlarni tashish uchun transport tashkilotlarini zamonaviy, yuqori samarali qishloq xo ʻjaligi xarajatlari; texnikalari bilan ta’minlashda davlat tomonidan qo ʻllab- ■ Moliyaviy taqchillikni bartaraf etish uchun jalb qilingan quvvatlanishini ta’minlash mablagʻlar, shu jumladan, byudjet ssudalari va qishloq ■ Qishloq xoʻjaligini moliyalashtirish va hisob-kitob tizimiga xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtirish xarajatlarini zamonaviy AKTni joriy etish moliyalashtirish uchun tijorat banklariga joylashtirilgan ■ Rivojlangan mamlakatlarning qishloq xoʻjaligini mablagʻlar foiz stavkalari oʻrtasidagi salbiy farqni qoplash moliyalashtirish tajribasini oʻrganish va O ʻzbekistonda uchun respublika byudjetidan ajratiladigan mablagʻlar; joriy etish. ■ Davlat byudjeti tizimidan jalb qilingan mablagʻlar ■ Qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar. Qishloq xoʻjaligini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash bilan bogʻliq xarajatlarni moliyalashtirish uchun 2023-yilda UFRD ʼdan IMVga 12 oy muddatga 250 million AQSh dollari miqdorida foizsiz mablagʻ ajratildi. O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 43 2024-yilda gʻalla, paxta, meva, sabzavot yetishtirish va qishloq xoʻjaligi texnikasini ishlab chiqarish uchun ajratilgan mablagʻlar (million soʻm) 2024-yil uchun Ajratilgan Koʻrsatkichlar Qolgan mablagʻlar reja mablagʻlar Qishloq xoʻjaligi texnikasi uchun jami subsidiyalar, 1-iyun 110,000 66,492 43 508 holatiga Kredit yoki lizing boʻyicha foizlarning 10% dan ortiq qismini 66,000 34,611 31,389 qoplash uchun Mahalliy qishloq xoʻjaligi texnikasi narxining 15 foizini qoplash 44,000 31,881 12,119 May oyi holatiga don yetishtirish uchun imtiyozli kreditlar 4,985,323 4,289,058 200,298 May oyi holatiga paxta yetishtirish uchun imtiyozli kreditlar 10,184,513 4,509,700 5,674,813 May oyi holatiga meva-sabzavot yetishtirish uchun imtiyozli 800,000 26,860 773,140 kreditlar 2023-yilda gʻalla, paxta, meva-sabzavot yetishtirish, qishloq xoʻjaligi texnikasini ishlab chiqarish uchun ajratilgan mablagʻlar (million soʻm) 2024-yil uchun Ajratilgan Koʻrsatkichlar Qolgan mablagʻlar reja mablagʻlar Lizing kompaniyalariga ajratilgan mablagʻlar 117,500 101,672.0 15,828 Qishloq xoʻjaligi texnikasi uchun subsidiyalar 100,000 99,899.4 100.6 Kredit yoki lizing boʻyicha foizlarning 10% dan ortiq qismini 34,200 34,199.5 0.5 qoplash uchun Mahalliy qishloq xoʻjaligi texnikasi narxining 15 foizini qoplash 65,800 65,699.9 100.1 May oyi holatiga don yetishtirish uchun imtiyozli kreditlar 5,534,198 4,770,117 764,081 May oyi holatiga paxta yetishtirish uchun imtiyozli kreditlar 10,181 719 3,694,955 6,486,765 May oyi holatiga meva-sabzavot yetishtirish uchun imtiyozli 700,000 n.a. n.a. kreditlar Faoliyat koʻrsatgan davri: 2017-yildan hozirgi kungacha Moliyaviy vositalar: Kreditlar, qishloq xoʻjaligi xarajatlarini qoplash Faoliyat koʻrsatkichlari: Omma uchun ochiq ma’lumot yoʻq Mulkchilik kengashi a’zolarini tayinlash/saylash: Prezident Boshqaruv guruhi a’zolarini tayinlash/saylash: IMV tomonidan farmoni bilan tayinlanadi. Iqtisodiyot va moliya vaziri hay ’at Agrar islohotlarni moliyaviy qoʻllab-quvvatlash boʻlimi hamda raisi hisoblanadi. Oziq-ovqat xavfsizligi va qishloq xoʻjaligi rivojlanishini tahlil qilish va prognozlash boʻlimi orqali boshqariladi. 44 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” “Oʻzkimyosanoat” (Oʻzbekiston kimyo sanoati) AJ Yuridik shakl: Aksiyadorlik jamiyati. Aksiyadorlari: IMV: 42,91%; UFRD: 57,09% Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 13-martdagi VMQ-124-sonli qarori bilan tashkil etilgan. Sektorga talluqliligi: Kimyo sanoatining yetakchi oʻyinchisi sifatida “O ʻzkimyosanoat” ekologik barqarorlikka sezilarli ta’sir koʻrsatadi va boshqa kompaniyalar uchun ijobiy oʻrnak boʻla oladi, chunki jamiyatning barqaror kimyo sanoatiga nisbatan kutilmalari ortib bormoqda. Atrof-muhitga ta’siri: Kimyo sanoati oʻzining ekologik izi, jumladan, ifloslanish, chiqindilarni boshqarish va resurslarni iste’mol qilish bilan bogʻliq muammolari bilan tanilgan. Innovatsion salohiyat: Kompaniya kapital va texnologiyalardan foydalanish imkoniyatiga hamda yashil texnologiyalar va jarayonlarda innovatsiyalarni rivojlantirish salohiyatiga ega. NGETni qoʻllash umumiy “yashillashtirish” strategiyasining bir jihati boʻlishi mumkin, bu resurslar samaradorligini oshiradi, atrof-muhitga ta’sirni kamaytiradi va yangi yashil/iqlimga mos mahsulot qatorini joriy qiladi. Yashil profil “O ʻzkimyosanoat” AJ oʻzining ESG tamoyillariga sodiqligini rasman e’lon qildi va 2050-yilga kelib issiqxona gazlari emissiyasini 90 foizga kamaytirishga va’da berdi. Dekarbonizatsiya siyosati doirasida emissiyalarni nolga tenglashtirishni maqsad qilgan kompaniya quyidagilarni rejalashtirmoqda ■ 2030-yilga kelib 1- va 2-banddagi chiqindilarni 2022-yilga nisbatan 42 foizga qisqartirish; ■ 2050-yilga kelib 1-chi, 2-chi va 3-chi band chiqindilarni 2022-yilga nisbatan 90 foizga qisqartirish va qolgan 10 foizni zararsizlantirish; va ■ 2025-yilga kelib 3-band emissiyasini kamaytirish maqsadini belgilab, 3-band emissiyasi miqdorini baholash ustida ish olib borish. Emissiyalarni kamaytirish maqsadlariga erishish uchun kompaniya emissiyalarni kamaytirish boʻyicha quyidagi beshta chora- tadbirlarning amalga oshirilishini baholaydi: ■ Qayta ishlash (masalan, plastmassani qayta ishlashni rivojlantirish orqali) ■ Mavjud texnologiyalarga qoʻllaniladigan energiya samaradorligi va atrof-muhit ta’sirini yumshatish choralari (masalan, N2O chiqindilarini kamaytirish boʻyicha loyihalarni amalga oshirish orqali) ■ Sotib olingan issiqlik va elektr energiyasini chuqur dekarbonizatsiya qilish (masalan, qayta tiklanadigan manbalardan energiya sotib olish orqali) ■ Kam uglerodli ammiak ishlab chiqarish uchun innovatsion texnologiyalar (masalan, yashil vodorod yordamida) ■ 3-band emissiyasini bartaraf etish uchun manfaatdor tomonlar bilan faol hamkorlik qilish (masalan, yaxshilangan oʻgʻitlarni ishlab chiqish, dalalarda emissiyalarni kamaytirish uchun ingibitorlarni qoʻllash, ozuqaviy moddalar tarkibini optimallashtirish uchun fermerlar/qishloq xoʻjaligi sektori bilan ishlash va emissiyalarni kamaytirish boʻyicha ilgʻor qishloq xoʻjaligi amaliyotlari boʻyicha maslahat berish). Maqsadlarga erishganligini tekshirish uchun ochiq ma’lumot yoʻq. DK maqsadi ■ Kimyo sanoatida yagona texnik siyosatni olib borish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, mineral-xom ashyo resurslarini qayta ishlashni chuqurlashtirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish. ■ Kimyo korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini tubdan pasaytirish ■ Mahalliy mahsulotlarni yangi tashqi bozorlarga olib chiqish ■ Kimyo ishlab chiqarishni mahalliylashtirish darajasini chuqurlashtirish va tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish ■ Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqaruvchilarini azot, fosfor, kaliy va murakkab oʻgʻitlar bilan barqaror taʼminlash ■ Faol investitsiya siyosatini olib borish va sanoatga toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarni jalb qilish ■ Boʻysunuvchi kompaniyalar faoliyati samaradorligini oshirishga koʻmaklashish ■ Ilmiy tadqiqotlarni qoʻllab-quvvatlash va ragʻbatlantirish, muhandis-texnik va boshqaruv xodimlarining malakasini oshirish va qayta tayyorlash. Ustav kapitali: 3 352 mlrd soʻm Tasdiqlangan loyihalarni moliyalashtirish 2022-2026-yillarda: ■ Umumiy qiymati 1 829,4 million AQSH dollariga baholangan 14 ta loyiha amalga oshirilmoqda ■ Umumiy qiymati 8 816,0 million AQSH dollariga baholangan 30 ta istiqbolli loyiha Faoliyat koʻrsatgan davri: 2001-yildan hozirgi kungacha 2019-2024 yillarda: ■ Umumiy qiymati 12,1 mlrd AQSH dollariga baholangan 31 ta loyiha O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” 45 Portfel ma’lumotlari: “O ʻzkimyosanoat” aksiyadorlik jamiyati kimyo sanoati sohasida faoliyat yuritadi va alohida hududiy afzalliklarga ega emas. Kompaniya oʻzining shoʻ’ba korxonalari faoliyatiga asoslanib, ma’lum hududlarda faol ishlaydi. Ishlash koʻrsatkichlari KPI 2020 2022 Aktivlar rentabelligi (ROA): 0,02 0,159 Mutlaq likvidlik koeffitsienti (ALR): 4,23 0,05 Moliyaviy mustaqillik (FI) koeffitsienti: 341,56 5,66 Sof foyda (milliard soʻm): 436,4 433,9 Eksport hajmi (million AQSH dollari): 188,9 481,9 Sanoat ishlab chiqarishining oʻ sish sur ʼati (%): 108,2 104,3 Xarajatlarning rentabelligi (soliqlar oldidan moliyaviy natijaning sotilgan mahsulot 11,2 21,5 tannarxiga nisbati), %: Mulkdorlik kengashini tayinlash/saylash Jamiyat Kuzatuv kengashi a’zolari aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi tomonidan uch yil muddatga saylanadi. Jamiyat Kuzatuv kengashi 7 nafar a’zodan iborat boʻlib, ulardan 3 nafari mustaqil a’zo hisoblanadi. Kuzatuv kengashi raisi kengash a’zolari tomonidan kengash a’zolari orasidan koʻpchilik ovoz bilan saylanadi. Boshqaruv guruhini tayinlash/saylash Ijroiya kengashi raisi va a’zolari aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi tomonidan uch yil muddatga tayinlanadi.61 61 Korxona ustavining 8-moddasi. 46 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” “Issiqlik elektr stansiyalari” AJ (Issiqlik elektr stansiyalari) veb-sayt: tpp.uz Sanoatga ta’siri: Issiqlik elektr stantsiyalari qazib olinadigan yoqilgʻiga bogʻliqligi va shuning uchun yashil texnologiyani joriy etish va barqaror amaliyotlarni amalga oshirish uchun katta salohiyatga ega boʻlganligi sababli atrof-muhitga sezilarli ta’sir koʻrsatadi. Issiqlik elektr stantsiyalari faoliyatida NGETʼni joriy qilish chiqindilarni kamaytirish, energiya samaradorligini oshirish va toza energiya manbalariga oʻtishga yordam beradi. Resurslarni taqsimlash: Kompaniya yashil texnologiyalar va tashabbuslarga sarmoya kiritish imkoniyatiga ega. NGETʼni amalga oshirish resurslarni ekologik jihatdan barqaror loyihalarga taqsimlashga yoʻnaltirishi mumkin. Innovatsion imkoniyatlar: NGETʼni issiqlik elektr stansiyalarida tatbiq etish toza energiya texnologiyalari, uglerodni ushlash va saqlash hamda emissiyalarni kamaytirish strategiyalarida innovatsiyalarni rivojlantirishi mumkin. Davlat korxonasining maqsadi: Issiqlik elektr stansiyalari Tasdiqlangan loyihalarni moliyalashtirish: hmada elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqaruvchi 2017–2020-yillar: Umumiy qiymati 3,02 milliard AQSH dollariga teng 5 energetika markazlarini boshqarish ta loyiha amalga oshirildi. Natijada tarmoqqa 2304 MVt yangi quvvat qoʻ shildi va 670 ta yangi ish oʻrni yaratildi. Yuridik shakli: Aksiyadorlik jamiyati 2021-yil: Umumiy qiymati 226,3 million AQSh dollariga teng 2 ta loyiha Aksiyadorlar: IMV – 100%62 amalga oshirildi. 2022–2025-yillar: Kompaniya umumiy qiymati 2 465,81 million AQSh Boshlangʻich kapitali: Ustav kapitali 13310,5 mlrd soʻm dollariga teng 4 ta loyihani amalga oshirmoqda va amalga oshirishni rejalashtirmoqda. Bu tarmoqqa 2264 MVt quvvat qoʻ shish va 700 ta Faoliyat koʻrsatgan davri: 2019-yildan hozirgi kungacha yangi ish oʻrni yaratish imkonini beradi. Portfel ma’lumotlari: Korxona tarkibiga 4 ta issiqlik elektr stansiyasi, 3 ta issiqlik elektr markazi, 3 ta sanoat korxonalariga xizmat koʻrsatuvchi tashkilot, “Toshkent issiqlik markazi” MChJ kiradi. 2022-yilda IES korxonalari tomonidan 55,5 milliard kVt/soat elektr energiyasi va 5,3 million Gkal issiqlik energiyasi ishlab chiqarildi. Korxonaga qarashli subyektlar tomonidan 2023-yilda 54,3 milliard kVt/soat elektr energiyasi va 5,1 million Gkal issiqlik energiyasi ishlab chiqarish rejalashtirilgan edi. 2023-yilning uch choragi yakunlariga koʻra, IES korxonalari tomonidan elektr energiyasi ishlab chiqarish rejasi bajarildi. Faoliyat koʻrsatkichlari: 2023-yil uchun biznes-rejani amalga oshirish63 No. Koʻrsatkich Miqdori (soʻm, million) 1 Sof daromad 13 998 817 2. Operatsion daromad 4 673 189 3. Asosiy boʻlmagan faoliyat daromadi 2 266 338 4. Umumiy xarajatlar 20,664,173 Jumladan: 4.1. Ishlab chiqarish xarajatlari 15 611 007 4.2 Davr xarajatlari 859 306 4.3 Asosiy boʻlmagan faoliyat daromadi 4 193 860 5. Moliyaviy natija (sof foyda) 233 045 Mulkdorlar kengashi a’zolarini tayinlash/saylash: Jamiyatning Kuzatuv kengashi jamiyat faoliyatiga umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Kuzatuv kengashi a’zolari aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi tomonidan uch yil muddatga saylanadi. Kuzatuv kengashida 7 nafar a’zo mavjud. Boshqaruv jamoasi a’zolarini tayinlash/saylash: Jamiyatning kundalik faoliyatini boshqarish Boshqaruv va uning raisi tomonidan amalga oshiriladi. Jamiyat Boshqaruvi 5 nafar a’zodan — rais va 4 nafar oʻrinbosardan iborat boʻlib, ular aksiyadorlar umumiy yigʻilishi yoki Kuzatuv kengashining qarori bilan uch yil muddatga saylanadi. Boshqaruv a’zolarini tayinlash odatda tanlov asosida amalga oshiriladi, unda xorijiy menejerlar ham ishtirok etishi mumkin. 62 https://openinfo.uz/ru/facts/to_pdf/75389. 63 https://tpp.uz/page/biznes-reza-izrosi. Biznesni rivojlantirish banki AJ (BRB) veb-sayt: brb.uz Asosiy xususiyatlari: DBlardan birida NGETʼni sinovdan oʻtkazish boshqa banklar, shu jumladan, xususiy banklar uchun uni ixtiyoriy ravishda qabul qilish uchun namuna vazifasini oʻtashi mumkin. DBlarning asosiy farqi ularning ikki tomonlama rolida boʻlib, bu foyda olish barobarida xususiy banklar e’ tibordan chetda qoldirishi mumkin boʻlgan muayyan sektorlar yoki hududlarda oʻ sishni ragʻbatlantirishga xizmat qilish nazarda tutadi. Shu nuqtai nazardan, “Biznesni rivojlantirish banki” (sobiq “Qishloq qurilish banki”) kichik va oʻrta biznesni rivojlantirishga qaratilgan yangi tashkil etilgan moliya instituti sifatida alohida ajralib turadi. Yaqinda qayta tashkil etilgan ushbu DB oʻz faoliyatiga NGET kabi yangi siyosat va tizimlarni kiritish uchun koʻproq moslashuvchanlik va tezkorlikka ega deb hisoblanadi. Bundan tashqari, 74% aksiyalari IMVga va 24% UFRD ʼga tegishli boʻlgan bank NGETni amalga oshirishni osonlashtiradigan davlat resurslari va yordamini yoʻnaltirish uchun mukammal muassasa boʻlib xizmat qilishi mumkin. Hozirgi kunda O ʻzbekistonda 35 ta tijorat banklari faoliyat yuritmoqda,64 ulardan 7 tasi davlatga tegishli (50,1% dan koʻp), 3 tasi davlatning asosiy ulushiga (50% dan kam) ega.65 Hukumatning 2025-yil oxirigacha sektor aktivlarining 60 foiziga nodavlat banklari egalik qilishiga erishish maqsadi, aftidan, haligacha amalga oshmagan.66 Bugungi kunga qadar davlat faqat ikkita bank aksiyalarini sotishga muvaffaq boʻlgan.67 Bankning maqsadi: KO ʻK subyektlari loyihalarini moliyalashtirish va ularga kompleks moliyaviy xizmatlar koʻrsatish Vazifalar: (i) kichik va oʻrta biznes loyihalarini ishlab chiqish, moliyalashtirish va yoʻlga qoʻyishda koʻmaklashish, ularga maslahat xizmatlarini koʻrsatish va (ii) kichik oilaviy biznesga koʻmaklashishga qaratilgan davlat dasturlarini qoʻllab-quvvatlash. Yuridik shakli: Aksiyadorlik jamiyati Loyihalar uchun tasdiqlangan mablagʻlar: KO ʻK dasturini doimiy qoʻllab- Huquqiy asos: Prezidentning 2023-yil quvvatlash (2023–2026): 4-sentyabrdagi PQ-292-sonli qarori Ajratilgan mablagʻlar: Davlat mablagʻlari – 6 trln soʻm; XMT mablagʻlari – 1,2 mlrd Aksiyadorlar: IMV: 74,47% / UFRD: 23,86% / Boshqalar: 1,67%68 Faoliyat koʻrsatgan davri: 2023-yildan hozirgi kungacha (BRB sifatida) Ustav kapitali: 1,855 trln soʻm Moliyaviy vositalar: kreditlar, ipoteka, grantlar, kapital, lizing Portfel ma’lumotlari: Faoliyat koʻrsatkichlari: Kredit portfeli, 2023-yil 31-dekabr holatiga koʻra: 2023-yil 31-dekabr holatiga KPI: Ipoteka 47% Jami aktivlar so‘mda, 27,1 trln Yuridik shaxslarga kreditlar 51% Jami kapital so‘mda, 3,18 trln Jismoniy shaxslarga kreditlar 2% ROA 0,87% Kredit portfeli (tarmoqlar boʻyicha), 2023-yil 31-dekabr ROE 7,42% holatiga koʻra: NIM 4,67% Sanoat 20.9% CIR 49,1% Qurilish 7.4% Transport va aloqa 2.0% Savdo 9.0% Qishloq xoʻjaligi 6.2% Jismoniy shaxslar 49.0% Boshqalar 5.5% Mulkchilik kengashi a’zolarini tayinlash/saylash: Kuzatuv kengashining raisi Kuzatuv kengashining koʻpchilik ovozi bilan saylanadi. Kuzatuv kengashining toʻqqiz nafar a’zosi aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi tomonidan bir yil muddatga saylanadi. Bank Kuzatuv kengashi a’zolari oʻz fikrining mustaqilligi talablariga rioya etishlari shart. Bank Kuzatuv kengashi tarkibiga bank, moliya va boshqa tegishli sohalarda kamida ikkita mustaqil olim va/yoki mutaxassislar, shu jumladan, Korporativ boshqaruv ilmiy-ta’lim markazi tomonidan berilgan korporativ boshqaruv sertifikatiga ega boʻlgan mustaqil a’zo boʻlishi kerak – ular har yili saylanishi mumkin.69 Boshqaruv jamoasi a’zolarini tayinlash/saylash: Bank Boshqaruvi 7 kishidan iborat kollegial organ bo ʻlib, unga bank raisi rahbarlik qiladi. Boshqaruv raisi O ʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tayinlanadi va aksiyadorlar umumiy yig ʻilishining qarori bilan tasdiqlanadi. Boshqaruvning boshqa a’zolari Markaziy bank bilan kelishilgan holda Boshqaruv raisining taqdimnomasiga asosan Kuzatuv kengashining qarori bilan tayinlanadi.70 64 https://cbu.uz/oz/statistics/bankstats/1675103/. 65 https://lex.uz/docs/6576274. 66 https://daryo.uz/uz/2024/03/13/o’zbekistondagi-davlat-banklarini-xususiylashtirish-kechikishlari-bo’lishi mumkin-fitch-ratings-ekspert- ogohlantirishlar. 67 2023-yil iyun oyida Vengriya OTP banki Ipoteka-bank egasiga aylandi va 2023-yil yanvar oyida “O‘zagroeksportbank” (hozirda Avo) xususiylashtirildi. 68 https://brb.uz/bank-haqida/bank-aksiyalari. 69 Bank ustavi. 70 Bank ustavi. 48 O ʻzbekistonda iqlim o ʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablag ʻlarini “yashillashtirish” Oʻzbekistonda iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish uchun davlat mablagʻlarini “yashillashtirish” Noyabr, 2024-yil